Наврӯз яке аз ҷашнҳои қадимӣ ва пуршукӯҳи миллати тоҷик ва дигар халқҳои форсизабон ба ҳисоб рафта, ҳамасола бо шаҳомати хосса таҷлил карда мешавад. Ин ид на танҳо рамзи эҳёи табиат ва оғози баҳор, балки бо худ анъанаҳои гуногуни фарҳангӣ, расму оин ва бозиҳои суннатиро низ меорад.

Бозиҳои наврӯзӣ, ки решаҳои амиқ дар таърихи мардумони мо доранд, як ҷузъи ҷудонашавандаи ин ҷашн ба ҳисоб мераванд. Онҳо на танҳо воситаи фароғат, балки ифодакунандаи меросу фарҳанги гузаштагонамон ба ҳисоб мераванд. Дар айёми ҷашни Наврӯз дар саросари кишвар мусобиқа ва бозиҳои гуногуни варзишӣ, аз қабили бузкашӣ, гӯштини миллӣ, чавгонбозӣ, сангбардорӣ, тухмзанӣ, арғамчинбозӣ ва ғайра ташкилу баргузор мегардад, ки ба ин ҷашни бостонии кишвар шукӯҳу шаҳомати хосса зам мекунад.

Дар матлаби мазкур мо кӯшиш кардем то аз маъруфтарин ва муҳимтарин бозиҳои наврӯзӣ ёдовар шуда, аҳамияти онҳоро дар ҳифзи мероси фарҳангӣ ва арҷгузорӣ ба анъанаҳои миллӣ шарҳ диҳем.

1. Гӯштингирӣ. Гӯштингирӣ яке аз қадимтарин ва маъруфтарин бозиҳои суннатии тоҷикон мебошад, ки решаҳои амиқ дар таърихи фарҳангӣ ва варзишии миллати мо дорад. Ин намуди варзиш на танҳо ҳамчун як шакли рақобати ҷисмонӣ, балки ҳамчун як унсури муҳими тарбияи ҷисмонӣ ва маънавӣ дар ҷомеаи тоҷикон шинохта мешавад. Чуноне дар боло қайд кардем, ин навъи варзиш бештарин маҳбубиятро миёни бозиҳои наврӯзӣ ба худ касб кардааст. Гарчанде берун аз ҷашни Наврӯз низ баргузории мусобиқаҳои гуштингирӣ ба назар мерасад, аммо шукӯҳу шаҳомати он дар айёми ин иди бостонӣ хеле зиёдтар аст.
Ин навъи варзиш дар тули асрҳо ҳамчун як қисми ҷудонашавандаи ҷашнҳо ва маросимҳои миллӣ, махсусан Наврӯзи байналмилалӣ буд ва ҳаст. Гӯштингирӣ на танҳо барои нишон додани қувва ва маҳорати ҷисмонӣ, балки барои таҳкими руҳияи ҳамбастагӣ, эҳтиром ба рақиб ва риояи одобу ахлоқи варзишӣ хизмат мекард. Ҳамин баргузории мусобиқаҳо дар ҷашни Наврӯз буд, ки имрӯз гӯштингирӣ ҳамчун як қисми муҳими мероси фарҳангии тоҷикон ҳифз шуда, дар ҷашнҳо ва чорабиниҳои миллӣ баргузор мешавад. Ин навъи варзиши тоҷикон ба рӯйхати варзишҳои байналмилалӣ шомил шуду дар сар то сари ҷаҳон мусобиқаҳои бузург аз ин навъи варзиш баргузор шуда истодааст.

2. Бузкашӣ. Ин навъи дигаре аз бозиҳои наврӯзӣ мебошад, ки дар манотиқи гуногуни кишвар маъруфияти хосси худро дорад. Ин навъи варзиш яке аз бозиҳои суннатии халқҳои Осиёи Марказӣ, аз ҷумла тоҷикон мебошад, ки таърихи қадима дорад. Бузкашӣ бозиест, ки бештар дар замони иди Наврӯз баргузор мешавад. Бо вуҷуди маъруфияти хоса доштан берун аз иди Наврӯз, ин навъи варзиш ками дар кам баргузор мегардад. Дар бузкашӣ асосан саворон (човандозон) кӯшиш мекунанд, ки ҷасади буз ё гӯсфандро гирифта, онро ба макони муайян расонанд. Ин бозӣ нишондиҳандаи қувват, малака ва ҷасорати човандозон мебошад. Ин навъи варзиш дар кишварҳои Осиёи Марказӣ, аз ҷумла Тоҷикистон, Афғонистон, Қирғизистон, Узбекистон ва Туркманистон маъмул аст. Дар маҷмӯъ, бузкашӣ ҳамчун як унсури муҳими мероси фарҳангии халқҳои Осиёи Марказӣ боқӣ монда, то имрӯз дар байни мардум маъмул ва шуҳратёр аст.

3. Чавгонбозӣ. Чавгонбозӣ, ки бо номи гӯйбозӣ низ маъруф аст, як навъи варзиши қадимии тоҷикон мебошад, ки таърихи беш аз ҳазорсола дорад. Он аз асрҳои хеле қадим байни мардуми Шарқ пайдо шуда, то айни замон пайравони худро дорад. Ин намуди бозиро асосан, аввал бо асп бозӣ мекарданд. Баъд оҳиста - оҳиста чавгонбозии болои хок пайдо шуд. Ин бозӣ махсусан дар ҷашнҳои арӯсӣ, иди Наврӯз ва Меҳргон баргузор мешуд. Мусобиқаҳо байни дастаҳо аз деҳаҳои ҳамсоя низ сурат мегирифтанд, ки ин ба таҳкими робитаҳои иҷтимоӣ мусоидат мекард. Дар чавгонбозӣ, бозигарон ба ду даста тақсим мешаванд ва савори асп дар майдон кӯшиш мекунанд, ки бо истифода аз чавгон (чӯбдастҳои махсус) тӯбро ба дарвозаи дастаи ҳариф ворид кунанд. Ин бозӣ нишондиҳандаи малакаи саворӣ, ҳамоҳангии даставӣ ва зиракии бозигарон мебошад. Гарчанде ин навъи варзиш яке аз варзишҳои бостонӣ ва миллӣ мардуми тоҷик ҳаст, аммо имрӯзҳо теъдоди варзишгарони чавгонбоз на он қадар зиёд аст. Умедворем, ки бо баргузории ҳарчи бештари мусобиқаҳо ин навъи варзиш рушд карда, ҳаводорони зиёди худ-ро пайдо хоҳад кард.

4. Арғамчинкашӣ. Арғамчинкашӣ, ки миёни мардум бо номи "бандкашӣ" низ маъруф аст, як бозии суннатии гурӯҳист, ки қувват, ҳамоҳангӣ ва муттаҳидии иштирокчиёнро талаб мекунад. Дар арғамчинкашӣ, иштирокчиён ба ду даста тақсим мешаванд. Ҳар ду даста аз ду тарафи арғамчин (ресмон) гирифта, кӯшиш мекунанд, ки дастаи муқобилро ба тарафи худ кашида, аз хати муайяншуда гузаронанд. Ғолиб он дастае ҳисобида мешавад, ки тавонад дас-таи ҳарифро аз хати миёна гузаронад ё ба тарафи худ кашад. Ин бозӣ яке аз маъруфтарин бозиҳоест, ки дар дилхоҳ минтақаи кишвар онро дар айёми иди Наврӯз баргузор мекунанд. Баргузории ин мусобиқа тамошобинонро ба шавқ меорад. Он на танҳо як намуди фароғат, балки василаи таҳкими ҳамбастагӣ, ҳамкорӣ ва ҳамоҳангии гурӯҳӣ мебошад. Арғамчинкашӣ дар ҷашнҳо, махсусан дар айёми Наврӯз баргузор шуда, ҳамчун рамзи муттаҳидӣ ва қувваи ҷамъиятӣ шинохта мешавад. Дар маҷмӯъ, ин навъи варзиш ҳамчун як қисми муҳими мероси фарҳангии тоҷикон боқӣ монда, то имрӯз дар байни мардум маъмул аст.

5. Ланкабозӣ. Бозиест, ки на танҳо дар ҷашни Наврӯз, балки ҳатто берун аз ҷашну мусобиқаҳо низ ҳамчун як навъи бозии маъмулию ҷолиб шинохта шудааст. Ин навъи бозӣ бештар ба чолокӣ, диққат ва ҳаркати бадани бозигар ҳамоҳангӣ дорад. Дар айёми иди Наврӯз ба ин намуди бозӣ ҳатто калонсолон низ машғул мешаванд. Аммо дар асл ин навъи бозӣ бештар хоси кӯдакон аст. Дар ланкабозӣ, иштирокчиён аз пӯсти гӯсфанд ё буз ланка омода мекунанд ва бо ҳаракати пой онро намегузоранд, то ба замин расад. Ҳарчанд имрӯзҳо бозиҳои рақамӣ ва технологӣ бештар маъмул шудаанд, аммо ланкабозӣ хотираҳои ширин ва арзишҳои фарҳангии гузаштагонро зинда нигоҳ медорад. Дар маҷмӯъ, ланкабозӣ як бозии сода ва дар айни замон ҷолиб аст, ки насли кӯҳан ва навро бо фарҳанги бойи тоҷикон шинос мекунад.

6. Найзаандозӣ ва сангандозӣ. Дар айёми иди Наврӯз ин ду навъи бозӣ, ки ба ҳамдигар монандии зиёде доранд, ташкил ва баргузор мешаванд. Ин бозиҳо аз гузаштагон ба мо мерос мондааст ва имрӯз бошад намунаҳои бозиҳои мазкурро ҳатто дар рӯйхати мусобиқоти Бозиҳои олимпӣ низ мушоҳида кардан мумкин аст. Мисоли бозии сангандозӣ ин худ гурзпартоии имрӯза аст, ки яке аз варзишҳои шомили Бозиҳои олимпӣ ба ҳисоб меравад. Дар бозии сангпартоӣ низ иштирокчиён сангҳоеро бо вазнҳои муайян ба сари китфи худ гирифта, кӯшиш мекунанд, то онро чанде тавон доранд, ба дурӣ партоянд. Ҳар кас, ки аз ҳама дуртар партоб кунад, ғолиб меояд. Найзапартоӣ низ ба ҳамин монанд аст. Танҳо дар он ба ҷойи санг ё гурз, найза истифода мешавад.

7. Дастхобонӣ. Дастхобонӣ низ дар баробари дигар варзишҳо ба бозиҳо ва мусобиқоти наврӯзӣ шомил мешавад. Қоидаи ин навъи бозӣ сода ва осон аст. Дар айёми Наврӯз мусобиқаи дастхобонӣ баргузор мегардад, ки ҳавасмандон дар он иштирок карда, қувваи бозӯи худро месанҷанд. Ин навъи варзиш низ аз қадим дар ҳама ҷашнҳои Наврӯзи бостонии мо баргузор мегардид ва ҳамакнун ин навъи бозӣ ба варзиши ҷаҳонӣ табдил ёфта, ҳаводорони худро низ пайдо кардааст.

8. Камонварӣ. Камонварӣ як намуди варзиш аст, ки дар он иштирокчиён кӯшиш мекунанд, ки бо истифода аз камон тирро ба самти муайян ё ба нишонаи муайян партоянд. Ин варзиш дар таърихи тоҷикон ва фарҳанги Осиёи Марказӣ ҷойгоҳи махсус дорад. Камонварӣ дар таърихи тоҷикон ва дигар халқҳои Осиёи Марказӣ як қисми муҳими фарҳанг ва мероси миллӣ мебошад. Дар гузашта, камонварӣ на танҳо як навъи варзиш, балки як воситаи муҳими шикор ва муҳофизат буд. Ҳангоми ҷашнҳо ва маросимҳои миллӣ, махсусан дар айёми Наврӯз, мусобиқаҳои камонварӣ баргузор мешуданд, ки нишондиҳандаи ҳунар ва малакаи аҷдодӣ буданд.

Дар мусобиқаҳои камонварӣ иштирокчиён бо истифода аз камон ва тир кӯшиш мекунанд, ки тирро ба нишонаҳои муайян, ки дар масофаҳои гуногун қарор доранд, партоянд. Нишонаҳо метавонанд ҳайкалчаҳо, ҳалқаҳо ё дигар объектҳои рамзӣ бошанд. Камонварӣ ҳамчун як намуди варзиш ва унсури фарҳангӣ нақши муҳим дар таҳкими ҳамбастагӣ, эҳтиром ба мероси гузашта ва тарбияи насли нав дорад. Он ба рушди диққат, сабр, дақиқӣ ва ҳунарҳои дастӣ кӯмак мекунад. Ҳамчунин, мусобиқаҳои камонварӣ як воситаи муҳими ҷалби ҷавонон ба фарҳанг ва анъаноти миллӣ мебошанд. Дар маҷмӯъ, камонварӣ як қисми ҷудонашавандаи фарҳанги тоҷикон аст, ки таърихи ғанӣ ва арзишҳои миллиро ба наслҳои оянда мерасонад.

9. Пойга - Пойга ё худ пойгаи аспдавонӣ як намуди варзиши суннатии тоҷикон аст, ки дар он иштирокчиён дар масофаи муайян рақобат мекунанд. Ин намуди варзиш дар ҷашнҳо ва маросимҳои миллӣ, махсусан дар айёми Наврӯз, баргузор мешавад. Пойга як қисми муҳими мероси фарҳангии тоҷикон аст, ки дар таърих ҳамчун рамзи қувва, чолокӣ ва ҳунар дар аспсаворӣ дониста мешавад. Дар айёми Наврӯз, мусобиқаҳои пойгаи аспдавонӣ баргузор мешаванд, ки диққати мардуми зиёдеро ба худ ҷалб мекунад. Мусобиқаҳои пойгаи аспдавонӣ дар Тоҷикистон бо мақсади эҳёи анъанаҳои миллӣ ва ҷалби ҷавонон ба ин навъи варзиш баргузор мешаванд. Баргузории мусобиқаҳои пойгаи аспдавонӣ дар Тоҷикистон як рамзи эҳтиром ба мероси фарҳангӣ ва ташвиқи варзиш дар байни насли нав аст.

10. Бодбаракбозӣ. Бодбаракбозӣ ё худ бодпаракбозӣ навъи бозиҳои мардумии кӯдакону наврасон, ки дар Тоҷикистону Афғонистон, ҷумҳуриҳои Осиёи Марказӣ ва умуман дар бештаре аз қисмати ҷаҳон аз қадим маъмул аст.
Бодбаракро дар баъзе минтақаҳо бодпарак, лаклак ё лаклакбозӣ низ мегӯянд. Намуди содаи он маъмулан аз ҷониби кӯдакон чунин сохта мешавад: коғази чоргӯша, сегӯша ва ё ин ки як варақи комилро бо риштаи ғафс баста, ба рафти боди мавзун ба ҳаво сар медиҳанд ва як нӯки риштаро дошта шодикунон аз дунболи он медаванд. Ин навъи бозӣ ҳарчанд камчин ҳам бошад, аммо дар иди Наврӯз анҷом дода мешавад. Шояд дар назари аввал бозӣ бо бодбарак сода ва осон намояд, аммо дар асл ин тавр нест. Нигоҳ доштани он дар ҳаво басо кори мушкил буда, ҳунару маҳорати хосро тақозо мекунад. Кӯдакон дар айёми Наврӯз бодбаракҳо сохта, онро бо нақшҳои гуногун оро медиҳанд ва ба парвоз дар меоранд. Тамошои бодбарак дар осмон воқеан саҳнаи ҷолиб ва диданист. Анҷоми ин бозӣ дар иди Наврӯз фазои идонаро боз ҳам рангинтар мекунад.

11. Хурӯсҷанг. Хурӯсҷанг ё кабкҷанг аз анъана ва бозиҳои дигарест, ки Наврӯзро бе он тасаввур карда намешавад. Ин бозиро бештар мардум барои саргармӣ ва фароғат анҷом медиҳанд. Дар бозии хурӯсҷанг ё кабкҷанг гурӯҳе аз мардум гирди ҳам ҷамъ шуда, майдони хурде ташкил медиҳанд. Сипас дар дохили он майдон ду хурӯс ё кабкро раҳо мекунанд, то бо ҳамдигар даргир шуда, қувваозмоӣ кунанд. Пас аз рақобати зиёд яке аз хурӯс ё кабкҳо ғолиб омада, дигарӣ мағлуб мешавад. Дар ҳамин ҳол соҳиби хурӯс ё кабки ғолиб низ пирӯз эълон мегардад.

12. Чиликдангал ва буҷулбозӣ. Бозиҳое, ки миёни кӯдакон беш аз ҳама маъруфият дорад. Кӯдакон ин бозиҳоро на танҳо дар айёми иду ҷашнҳо анҷом медиҳанд, балки он як навъи бозии ҳаррӯзаашон ба ҳисоб меравад. Махсусан, дар деҳот кӯдакон ба ин навъи бозӣ хеле зиёд машғул мешаванд. Дар айёми Наврӯз бошад, ин ду бозӣ ба қатори бозиҳои наврӯзӣ шомил мешаванд. Дар дилхоҳ маросим, ки бахшида ба ҷашни Наврӯз баргузор мешавад, бо бозии чиликдангал ва буҷулбозӣ вохӯрдан мумкин аст. Чиликдангал бозиест, ки дар он ду чӯб истифода мешавад. Яке аз чӯбҳо, ки хурд аст барои партоб шудан истифода мешавад. Дигарӣ, ки аз аввали дарозтар аст, барои партоб кардани чӯби хурдӣ истифода мешавад. Ин ду чӯбро метавон ба асбобҳое, ки дар варзиши голф истифода мешавад, монанд кард. Дар ин ҳол чӯби бузург ин ҳамон чӯбест, ки барои партоб кардани тӯб истифода мешавад ва чӯби хурд бошад, худи ҳамон тӯб аст.
Буҷулбозӣ намудҳои зиёд дошта, он бо буҷул – қисме аз устухони пойи гӯсфанд ё буз бозида мешавад. Пас аз ба замин партофта шудани буҷулҳои бозигарон вобаста ба тарзи истодани онҳо, ки асп, хар, пукка ва чикка меноманд, яке аз бозигарон ҳуқуқи шурӯъ кардани бозиро ба даст меорад ва ба нишон гирифта задани буҷули ҳарифон мекунад. Шахси мағлуб ё буҷули худро ба ғолиб медиҳад ва ё ӯро ба пушташ савор карда як масофаи кӯтоҳро тай мекунад.

13. Тухмҷанг. Шавқовартарин бозӣ, ки махсус дар айёми иди Наврӯз баргузор мешавад. Ин ягона бозиест, ки танҳо дар айёми Наврӯз баргузор мешавад. Тухмҳоро як шаб пеш аз иди Наврӯз дар об пухта, (дар баъзе минтақаҳо онҳоро ранг мекунанд. Барои мисол барои сурх шудан ҳангоми дар об пухтан ба илова тухм ҳамчунин пусти пиёзро низ мегузоранд, то ранги онро ба худ гирад) дар рӯзи ҷашн бозӣ мекунанд. Иштирокчиёни бозӣ тухмҳои худро ба ҳамдигар мезананд. Ҳар тухм, ки шикаст, соҳиби он мағлуб мешавад ва бояд тухми шикастаро ба соҳиби тухми нашикаста диҳад.

14. Ҷаҳидан аз болои арғамчин. Бозии мазкур низ қисме аз бозиҳои наврӯзӣ аст, ки дар рафти ин иди бошукӯҳ ва байналмилалӣ баргузор мегардад. Дар бозии мазкур арғамчинро дар баландии муайян мегузоранд то иштирокчиён аз болои он ҷаҳида ба тарафи дигар гузаранд. Баръакси чанде аз бозиҳое, ки дар боло қайд кардем, дар ин навъи варзиш ё бозии наврӯзӣ на кӯдакон, балки нафарони ҷавон иштирок мекунанд. Бозии мазкур низ ҷолибу диданӣ буда, барои тамошобинон хушоянд аст. Ин навъи варзиш, ки аз замонҳои қадим миллати мо дар айёми Наврӯз онро баргузор мекарданд, ҳоло бо каме дигаргуниҳо метавон дар мусобиқоти сатҳи ҷаҳонӣ вохӯрд. Дар Тоҷикистон низ бозии ҷаҳидан аз болои арғамчин машҳур буда, бисёртар дар иди Наврӯз онро баргузор мекунанд.

Таҳияи Ҳ. РАҲМАТУЛЛОЕВ, “ҶТ”