Рафтору гуфтори одамонро дида, осон ба ҳамин хулоса расидан мумкин аст, ки тайи солҳои охир саломатии ҷомеа ба таври ҷиддӣ осеб дидааст. Вақте ки ба омори истеъмоли доруҳои зидди афсурдагӣ (антидепрессант) рӯ меорем, ин хулоса қавитар мегардад. Зеро истеъмоли доруҳои номбурда нисбат ба солҳои қаблӣ дар ҷаҳон даҳ фисад афзудааст. Ин бошад маънои онро дорад, ки нафарони зиёде дар ҷомеа асабониву рӯҳафтода ба сар мебаранд. Ва бисёре аз онҳое ҳам, ки зоҳиран солиму бардам менамоянд, аз доруҳои зикршуда истеъмол мекунанд. Чун истеъмол накунанд, мувозинатро гум карда, дуруст рафтор карда наметавонанд ва дар натиҷа ба худу атрофиёнашон зарар мерасонанд. 

Шояд онҳое, ки дар гузашта – дар давраҳои гуногун зистаанд, ба замони мо интиқол ёбанду ҳолу атвори моро бубинанд, шак нест, ки бигӯянд: “инҳо рӯҳан солим нестанд”. Табибон аз он изҳори нигаронӣ менамоянд, ки дар ҷомеаи имрӯза гирифторони бемориҳои шизофрения, параноя (девонаавзоӣ) ва ё мегаломания торафт бештару бештар мешаванд. Дардовар он аст, ки худи онҳо, яъне гирифторони бемориҳои равонӣ, аз ҳолати хеш бехабаранд ё онро қабул надоранд. Балки мисли сокинони девонахона худро солим шуморида, атрофиёнро девона меҳисобанд.

Табиист, ки ин ҳолат худ аз худ авҷ нагирифтааст. Омилу сабабҳое боис шудаанд. Омилҳои ба психологияи инсон таъсиррасон. Сабаб он аст, ки инсони имрӯза ҳар дақиқат зери фишори равонӣ қарор дорад. Ва ин фишор аллакай аз муҳити хонавода оғоз меёбад. Кӯдак зери фишори волидайн бузург мешавад. Аъзои оила таҳти фишори омилҳои беруна қарор гирифта, бо фишори равонӣ ба хона меоянд, бо ҳамон фишор  мехобанд ва боз хаставу афгор бо ҳамон фишор аз хоб мехезанд.

Ин ҳолат ба робитаҳои иҷтимоӣ, оилавӣ, касбиву таълимӣ низ таъсири манфӣ мерасонад. Ин аст, ки асаб хароб гашта, бо ҳар баҳонаи ночиз ба хашм омада, оташ мегирем. Ва наздиконамонро аз рӯи кадом амалу рафтори ноҷояшон, ки дар асл хеле ночизанд, танқид карда, боиси тирагии ҳолаташон мешавем. Ҳамин тавр сафи дилшикастаҳо меафзояд, оилаҳои вайроншуда бештар ва афроди ноқис дар ҷомеа зиёд мегардад. Чунин натиҷаи харобиовар дар нафарони заифирода худкуширо ташвиқ мекунад, бесаводиро меафзояд, бемаърифатона зистанро ривоҷ медиҳад. Бинобар ин ҳарчанд доир ба муҳимияти иқтисодиёти пешрафта, танзими соҳаи тандурустӣ ва беҳбудии тарзи зиндагии ҷомеа суханҳо радду бадал ҳам шавад, барабас аст.

Зимнан, яке аз омилҳои мушаввашкунандаи зеҳну ҳолати одамон дар ҷомеа васоити ахбори умум ва ҳоло шакли маъмули онҳо – сомонаҳои иҷтимоӣ мебошанд. Агар паҳнкунанда ва истифодабарандаи ин васоит аз одоб, этикаи касбӣ бохабар набошад, барои худ ва барои ҷомеа ҳар гуна расвоиро раво дидан мегирад. Мафкураи одамони имрӯза нисбат ба мафкура ва ҳамзамон одобу ахлоқи наслҳои пеш қариб ки ба куллӣ фарқ мекунад. Ҳарчанд арзишҳои маънавии миллатамон буҳтон, ғайбат, дурӯғ гуфтан, касеро сиёҳ кардан, таҳқир намудан барин атвори разиларо қабул надорад, вале ҳоло барои инсони “модерн” чунин пастиву касофат минбари аҳсану бартарият ба шумор меравад. Бахусус, агар ба ин “минбар” васоити ахбор низ худро ҷо кардан хоҳад, ҳолати рӯҳӣ-ахлоқии ҷомеа торафт бадтар мешавад. Ҳол он ки вазифаи ин васоит тарбия ва ташаккули зеҳнияти солими ҳар фарди ҷомеа мебошад. Ва ин васоит фишанги хуби таъсиррасон ба зеҳну шуури ҷомеа маҳсуб мегардад. Пас, коре бояд кард, ки ҳолати рӯҳии инсони бе ин ҳам таҳти фишорҳои гуногуни иқтисодиву иҷтимоӣ қарордоштаро сабук гардонд. На баръакс!