ҶОМЕА
Ҷумъа 03 Май 2024 11:06
Таҳаввулоту рангивазкунии муносибати байни давлатҳо яке аз махсусиятҳои сиёсати имрӯзаи ҷаҳон ба шумор рафта, дар сатҳу доираҳои гуногун баррасӣ мешавад. Албатта, ба ҳам мувофиқ наомадани мавқеъҳо байни ИМА ва Русия дар хусуси масъалаҳои муҳими ҷаҳон як чизи маъмулист. Вале вақте ки кишварҳои дигар дар миёни ихтилофи ду абарқудрат қарор гирифта, гоҳ ба оғӯши ину гоҳи дигар ба оғӯши онаш майл мекунанд, гӯё бо ин ду давлати бузург бозӣ мекарда бошанд, аҷиб аст. Имрӯз айнан дар ҳамин ҳолат яке аз кишварҳои минтақаи Ховари Миёна - давлати Туркия қарор дорад.
Феълан бисёриҳо интизоранд, то бубинанд, ки Анқара муносибаташро бо Вашингтон ва Маскав чӣ гуна ба роҳ мемонад. Гап дар сари он аст, ки омилҳои муайянкунандаи сиёсати хориҷии ин давлат чандон умедворкунанда ба назар намерасанд. Яке аз омилҳои асосии муайянкунандаи сиёсати хориҷии ин кишвар нишондодҳои иқтисодӣ ба ҳисоб меравад. Омили дигар бошад, устувории сиёсист. Лекин, гуфтан мумкин, имрӯз не вазъи иқтисодии Туркия, не натиҷаи интихоботи маҳаллии ин кишвар, ки таърихи 31 марти ҳамин сол доир шуд, барои Анқара чандон қаноатбахш наменамояд. Ҳизби ҳоким дар ин кишвар нуқтаҳои муҳиму калидиро дар интихоботи маҳаллӣ барои роҳбарии шаҳру вилоёт аз даст дод. Ин дар ҳолест, ки Анқара ва Истанбул ду шаҳри калонтарини ин кишварро тайи 25 соли охир намояндаи ҳизби Адолат ва рушди Туркия идора мекард. Анқара агар маркази маъмурӣ ҳисоб шавад, Истанбул маркази иқтисодии давлат эътироф шудааст. Ҳоло ҳар ду ҳам дигар дар ихтиёри ҳизби Адолат ва рушди президент нест.
Сардии муносибот байни Туркия ва ИМА ҳамон вақт сар шуд, ки аввалӣ ҳарчанд узви НАТО ба ҳисоб меравад, вале дар сиёсати хориҷии худ гоҳ-гоҳ қарору тасмимҳое гирифтааст, ки ғазаби аъзои дигари Созмони низомиро овардааст. Масалан, Меморандуме, ки моҳи марти соли 2003 Туркия қабул кард ва дар он гуфта мешуд, ки ин кишвар нияти лидери минтақаи Ховари Миёна шуданро дорад, ба ИМА ва шариконаш нафорид. Инчунин, соли 2007 Туркия амалиёти бурунмарзиеро ба Ироқ анҷом дод. Ҳарчанд ба баргузории ин амалиёти низомӣ ИМА мухолифат карда бошад ҳам, он сурат гирифт. Ин тасмимҳои Туркияро дар НАТО ҳамчун “худсарӣ” қабул карда, минбаъд муносибати Созмон бо ин кишвар бар асоси принсипи манфиати дутарафа ба роҳ монда шуд.
Дар он солҳо, яъне даҳаи аввали аср, муносибати дутарафаи Русия бо кишварҳои Аврупо дар масъалаи энергетика ва иқтисодиёт ба сатҳи нав расид. Таваҷҷуҳи Аврупо ба захираҳои энергетикии Русия бештар шуд, ҳамзамон муносибатҳои фарҳангии байни давлатҳо қувват гирифт. Ин ҷиҳат ба равобити байни Туркияву Русия таъсири мусбат гузошт. Солҳои 2010-2014 чун муносибати НАТО бо Русия муътадил буд, чунин муносибат байни Туркияву Русия низ ҷараён дошт. Албатта, ба истиснои қазияи ҳавопаймои СУ-24, ки ба вазъи иқтисодии Туркия сахт асар гузошт. Бо вуҷуди ин муносибат байни давлатҳо дар масъалаи иқтисодӣ идома ёфт. Лек ҳамкории иқтисодии Туркия бо Русия маънои онро надорад, ки Анқара батамом аз Аврупо даст кашидааст. Зеро рӯ тофтани Туркия аз Аврупо чандон масъалаи лаҳзаӣ ва сода нест. Чаро ки ин кишвар вобастагиҳое аз Аврупо дорад: созишномаи Атлантика, узвияти НАТО, узвияти Шӯрои Аврупо, номзадӣ барои ҳамроҳ шудан ба Иттиҳоди Аврупо ва ғ.
Чунон ки гуфтем, Меморандуми моҳи марти соли 2003 қабулкардаи туркҳо табъи Ғарбро вайрон кард. Вале дар айни ҳол боис гардид, ки Русия Туркияро ҳамчун як давлати мустақил аз Ғарб эътироф намояд.
Ҳоло муносибати байни Анқара ва Вашингтон дар як давраи хеле ҳассос қарор дорад. ИМА намехоҳад, ки Туркия аз Русия силоҳи зиддимушакии С-400 бихарад. Бо он сабаб, ки Туркия узви НАТО аст ва системаи муҳофизатии истеҳсоли Русия наметавонад бо системаи НАТО ҳамоҳанг карда шавад. Боз аз он дар ташвишанд, ки тавассути ин система дар Туркия аз системаи муҳофизатии НАТО ба дасти Русия маълумот “мерасад”. Ҳамзамон мақомдорони амрикоӣ чанд дафъа Туркияро ҳушдор додаанд, ки агар аз харидани С-400 даст накашад, аз ҳавопаймоҳои бесарнишини F-35-и амрикоӣ маҳрум хоҳад гашт.
Қарор аст, моҳҳои наздик Туркия С-400-и русиро дастрас кунад. Агар ин мубодила амалӣ шавад, Туркия аввалин кишвари узви НАТО хоҳад буд, ки соҳиби аслиҳаи зидимушакии С-400 гаштааст.
Ҳоло гуфта мешавад, ки Палатаи намояндагони ИМА лоиҳаи қонунеро қабул кардааст, ки ҳамчун муҷозот ба Туркия барои хариди системаи русии зиддиҳавоии С-400 унвон мешавад. Ин қонун ба Туркия иҷозат намедодааст, ки ҳавопаймоҳои бесарнишини F-35 бихарад, гузашта аз ин метавонад Туркияро ба мушкилиҳои иқтисодӣ рӯ ба рӯ созад. Илова бар ин, чанд моҳ пеш кадом дипломати амрикоӣ аз сафоратхонаи ИМА дар Анқара ба хабарнигорон гуфта будааст, ки агар Туркия С-400 бихарад, ҳам аз F-35 маҳрум мегардад, ва ҳам эҳтимол дорад нисбаташ таҳрими иқтисодӣ ҷорӣ карда шавад.
Албатта, чун ба рӯйдодҳои ду-се соли охир назар афканем, вобастагии Туркияро аз ИМА возеҳ дидан мумкин аст. Масалан, соли гузашта Вашингтон бо қазияи як руҳонии боздоштшудаи амрикоӣ дар Туркия маълум кард, ки метавонад ба осонӣ тавассути фишангҳои иқтисодӣ ба Анқара таъсир расонад. Вобастагии дигари Туркия пеши амрикоиҳо он аст, ки чанд сол мешавад, тоҷири турк бо номи Ризо Зарроб, ки дар рахна кардани таҳрими ба Эрон ҷорикардаи ИМА муттаҳам мешавад, дар ИМА ҳабс аст. Ва гуфта мешавад, ки дар пайи ин қазия хеле аз мақомдорони турк бо шумули президенту вазири иқтисод бояд дар суди ИМА ҷавоб гӯянд.
Эҳтимол Туркия гӯяд, ки бо ИМА забон ёфта мушкили пешомадаро ҳал мекунад, вале гумон аст, ки ин кор осон сурат бигирад. Зеро бо ҷорӣ кардани таҳрими нави ИМА ба Эрон дар баробари ҳафт кишвари дигари олам Туркия ҳам “осеб” мебинад.
Аз тарафи дигар Туркия наметавонад аз харидани С-400-и русӣ даст кашад. Зеро аз Русия ҳам вобастагӣ дорад. Чунончи пас аз зада сарозер кардани ҳавопаймои русии СУ-24 Русия як силсила далелҳоеро (санад ва наворҳо) дар даст дорад, ки метавонад ҳар замон ба муқобили Туркия истифода барад. Хусусан, сужетҳои таҳиякардаи хабаргузории “Russia Today” дар робита ба он ки яке аз фармондеҳони ҳаракати террористии Ан-нусра дар Туркия ба табобат фаро гирифта шудааст, инчунин аз ДИИШ нефт харидани Туркия ҳанӯз дар шабакаи “Youtube” пайдост.
Яъне дар миёни ду абарқудрат қарор гирифтааст Туркия. Дар миёни обу оташ. Агар ба Вашингтон майл кунад, “хатар” аз Маскав мерасад, агар ба Маскав – аз Вашингтон.
Феълан бисёриҳо интизоранд, то бубинанд, ки Анқара муносибаташро бо Вашингтон ва Маскав чӣ гуна ба роҳ мемонад. Гап дар сари он аст, ки омилҳои муайянкунандаи сиёсати хориҷии ин давлат чандон умедворкунанда ба назар намерасанд. Яке аз омилҳои асосии муайянкунандаи сиёсати хориҷии ин кишвар нишондодҳои иқтисодӣ ба ҳисоб меравад. Омили дигар бошад, устувории сиёсист. Лекин, гуфтан мумкин, имрӯз не вазъи иқтисодии Туркия, не натиҷаи интихоботи маҳаллии ин кишвар, ки таърихи 31 марти ҳамин сол доир шуд, барои Анқара чандон қаноатбахш наменамояд. Ҳизби ҳоким дар ин кишвар нуқтаҳои муҳиму калидиро дар интихоботи маҳаллӣ барои роҳбарии шаҳру вилоёт аз даст дод. Ин дар ҳолест, ки Анқара ва Истанбул ду шаҳри калонтарини ин кишварро тайи 25 соли охир намояндаи ҳизби Адолат ва рушди Туркия идора мекард. Анқара агар маркази маъмурӣ ҳисоб шавад, Истанбул маркази иқтисодии давлат эътироф шудааст. Ҳоло ҳар ду ҳам дигар дар ихтиёри ҳизби Адолат ва рушди президент нест.
Сардии муносибот байни Туркия ва ИМА ҳамон вақт сар шуд, ки аввалӣ ҳарчанд узви НАТО ба ҳисоб меравад, вале дар сиёсати хориҷии худ гоҳ-гоҳ қарору тасмимҳое гирифтааст, ки ғазаби аъзои дигари Созмони низомиро овардааст. Масалан, Меморандуме, ки моҳи марти соли 2003 Туркия қабул кард ва дар он гуфта мешуд, ки ин кишвар нияти лидери минтақаи Ховари Миёна шуданро дорад, ба ИМА ва шариконаш нафорид. Инчунин, соли 2007 Туркия амалиёти бурунмарзиеро ба Ироқ анҷом дод. Ҳарчанд ба баргузории ин амалиёти низомӣ ИМА мухолифат карда бошад ҳам, он сурат гирифт. Ин тасмимҳои Туркияро дар НАТО ҳамчун “худсарӣ” қабул карда, минбаъд муносибати Созмон бо ин кишвар бар асоси принсипи манфиати дутарафа ба роҳ монда шуд.
Дар он солҳо, яъне даҳаи аввали аср, муносибати дутарафаи Русия бо кишварҳои Аврупо дар масъалаи энергетика ва иқтисодиёт ба сатҳи нав расид. Таваҷҷуҳи Аврупо ба захираҳои энергетикии Русия бештар шуд, ҳамзамон муносибатҳои фарҳангии байни давлатҳо қувват гирифт. Ин ҷиҳат ба равобити байни Туркияву Русия таъсири мусбат гузошт. Солҳои 2010-2014 чун муносибати НАТО бо Русия муътадил буд, чунин муносибат байни Туркияву Русия низ ҷараён дошт. Албатта, ба истиснои қазияи ҳавопаймои СУ-24, ки ба вазъи иқтисодии Туркия сахт асар гузошт. Бо вуҷуди ин муносибат байни давлатҳо дар масъалаи иқтисодӣ идома ёфт. Лек ҳамкории иқтисодии Туркия бо Русия маънои онро надорад, ки Анқара батамом аз Аврупо даст кашидааст. Зеро рӯ тофтани Туркия аз Аврупо чандон масъалаи лаҳзаӣ ва сода нест. Чаро ки ин кишвар вобастагиҳое аз Аврупо дорад: созишномаи Атлантика, узвияти НАТО, узвияти Шӯрои Аврупо, номзадӣ барои ҳамроҳ шудан ба Иттиҳоди Аврупо ва ғ.
Чунон ки гуфтем, Меморандуми моҳи марти соли 2003 қабулкардаи туркҳо табъи Ғарбро вайрон кард. Вале дар айни ҳол боис гардид, ки Русия Туркияро ҳамчун як давлати мустақил аз Ғарб эътироф намояд.
Ҳоло муносибати байни Анқара ва Вашингтон дар як давраи хеле ҳассос қарор дорад. ИМА намехоҳад, ки Туркия аз Русия силоҳи зиддимушакии С-400 бихарад. Бо он сабаб, ки Туркия узви НАТО аст ва системаи муҳофизатии истеҳсоли Русия наметавонад бо системаи НАТО ҳамоҳанг карда шавад. Боз аз он дар ташвишанд, ки тавассути ин система дар Туркия аз системаи муҳофизатии НАТО ба дасти Русия маълумот “мерасад”. Ҳамзамон мақомдорони амрикоӣ чанд дафъа Туркияро ҳушдор додаанд, ки агар аз харидани С-400 даст накашад, аз ҳавопаймоҳои бесарнишини F-35-и амрикоӣ маҳрум хоҳад гашт.
Қарор аст, моҳҳои наздик Туркия С-400-и русиро дастрас кунад. Агар ин мубодила амалӣ шавад, Туркия аввалин кишвари узви НАТО хоҳад буд, ки соҳиби аслиҳаи зидимушакии С-400 гаштааст.
Ҳоло гуфта мешавад, ки Палатаи намояндагони ИМА лоиҳаи қонунеро қабул кардааст, ки ҳамчун муҷозот ба Туркия барои хариди системаи русии зиддиҳавоии С-400 унвон мешавад. Ин қонун ба Туркия иҷозат намедодааст, ки ҳавопаймоҳои бесарнишини F-35 бихарад, гузашта аз ин метавонад Туркияро ба мушкилиҳои иқтисодӣ рӯ ба рӯ созад. Илова бар ин, чанд моҳ пеш кадом дипломати амрикоӣ аз сафоратхонаи ИМА дар Анқара ба хабарнигорон гуфта будааст, ки агар Туркия С-400 бихарад, ҳам аз F-35 маҳрум мегардад, ва ҳам эҳтимол дорад нисбаташ таҳрими иқтисодӣ ҷорӣ карда шавад.
Албатта, чун ба рӯйдодҳои ду-се соли охир назар афканем, вобастагии Туркияро аз ИМА возеҳ дидан мумкин аст. Масалан, соли гузашта Вашингтон бо қазияи як руҳонии боздоштшудаи амрикоӣ дар Туркия маълум кард, ки метавонад ба осонӣ тавассути фишангҳои иқтисодӣ ба Анқара таъсир расонад. Вобастагии дигари Туркия пеши амрикоиҳо он аст, ки чанд сол мешавад, тоҷири турк бо номи Ризо Зарроб, ки дар рахна кардани таҳрими ба Эрон ҷорикардаи ИМА муттаҳам мешавад, дар ИМА ҳабс аст. Ва гуфта мешавад, ки дар пайи ин қазия хеле аз мақомдорони турк бо шумули президенту вазири иқтисод бояд дар суди ИМА ҷавоб гӯянд.
Эҳтимол Туркия гӯяд, ки бо ИМА забон ёфта мушкили пешомадаро ҳал мекунад, вале гумон аст, ки ин кор осон сурат бигирад. Зеро бо ҷорӣ кардани таҳрими нави ИМА ба Эрон дар баробари ҳафт кишвари дигари олам Туркия ҳам “осеб” мебинад.
Аз тарафи дигар Туркия наметавонад аз харидани С-400-и русӣ даст кашад. Зеро аз Русия ҳам вобастагӣ дорад. Чунончи пас аз зада сарозер кардани ҳавопаймои русии СУ-24 Русия як силсила далелҳоеро (санад ва наворҳо) дар даст дорад, ки метавонад ҳар замон ба муқобили Туркия истифода барад. Хусусан, сужетҳои таҳиякардаи хабаргузории “Russia Today” дар робита ба он ки яке аз фармондеҳони ҳаракати террористии Ан-нусра дар Туркия ба табобат фаро гирифта шудааст, инчунин аз ДИИШ нефт харидани Туркия ҳанӯз дар шабакаи “Youtube” пайдост.
Яъне дар миёни ду абарқудрат қарор гирифтааст Туркия. Дар миёни обу оташ. Агар ба Вашингтон майл кунад, “хатар” аз Маскав мерасад, агар ба Маскав – аз Вашингтон.
Хабарҳои дигар
Рӯзнома
Эзоҳи худро нависед