Наврӯз яке аз қадимтарин ҷашнҳои ниёгонии мо буда, он имрӯз бо расму ойинҳои хосси хеш муаррифгари фарҳанги миллии тоҷикон дар арсаи ҷаҳонист. Бузургии ин ҷашни аҷдодӣ буд, ки он ҷаҳонӣ эълон гардиду имрӯз кулли мардуми сайёра ба он арҷ мегузоранд. Дар зимн доир ба паҳлуҳои гуногуни ҷашни Наврӯз, нақши он дар бақои миллат, суннатҳои то имрӯз фаромӯшгардида, чӣ гуна ҷашн гирифтан, шинохти он аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ, вижагиҳои хос, таъсири фарҳанги волои ин ҷашн ба фарҳанги дигар миллатҳо ва вазифаи насли ҷавон ҷиҳати ҳифзу нигаҳдошт ва барои ба ояндагон мерос гузоштани ҷашнҳои миллӣ бо Дилшод Раҳимӣ, директори Пажӯҳишгоҳи илмӣ-тадқиқотии фарҳанг ва иттилооти Вазорати фарҳанги Ҷумҳурии Тоҷикистон мусоҳиба оростем.

- Устоди азиз, нахуст Шуморо бо фарорасии яке аз ҷашнҳои ниёгонамон – Наврӯз табрик мегӯем. Ва баъдан мехостам, суҳбатро аз гуфтаи зерини шумо, ки дар матлабе қайд намуда будед, оғоз намоем. Он ҷо Шумо таъкид кардаед, ки “Ҷашнҳои миллӣ решаҳои таърихии фарҳанги тоҷикон мебошанд ва тақвияти онҳо идомаи бақои миллат аст”. Суол ин гуна аст, ки ҷашнҳои миллӣ дар бақои миллат то кадом андоза нақш дошта метавонанд?

- Нахуст барои табрикоту суханони некатон ташаккур мегӯям. Дар ибтидои сухан камина низ тамоми хонандагони рӯзномаи “Ҷавонони Тоҷикистон”-ро ба муносибати Наврӯзи оламафрӯз самимона табрик мегӯям. Ҷашни Наврӯз, воқеан, дар қатори дигар ҷашнҳои суннатӣ ва арзишҳои фарҳангии миллӣ решаҳои миллат ба шумор меравад. Албатта, сухан фақат дар бораи миллати тоҷик намеравад. Дар маҷмӯъ, метавон гуфт, ки ҳар як халқу миллат барои он ки худогоҳии миллӣ дошта бошад, барои онҳо решаву поя ва арзишҳои модию маънавӣ заруранд, ки бо такя ба онҳо ҳувият шакл мегирад.

Наврӯз ва ҷашну ойинҳо, дигар унсурҳои фарҳанги миллӣ, ба монанди мусиқиҳои “Шашмақом”, “Фалак”, нақшхонӣ, умуман мусиқии суннатӣ, адабиёти хеле бостонию гаронбаҳо, ҳамчунин забони тоҷикӣ ва лаҳҷаҳои ғании он аз решаҳои фарҳанги миллӣ ва пояҳои худшиносию худогоҳии миллии мо мебошанд. Ин самтҳоро ҳар қадар тақвият диҳем, ҳамон қадар ҳувияти миллӣ боло мегирад ва решаҳои миллати мо мустаҳкам мегардад.

Имрӯз кишварҳои пурқудрати ҷаҳонӣ барои он ки як давлатро аз байн баранд, решаҳои онро пеш аз ҳама хушк мекунанд, анъанаҳоро мешикананд, зарбаҳо ба фарҳанги суннатии онҳо мезананд ва ба худшиносию забони миллии онҳо латма ворид мекунанд. Ва чун ин решаҳо, ки хушк шуданду мавқеи худро аз даст доданд, миллат аз байн меравад.

Ҳамин гуна дар замони Шуравӣ як тамоюле ба вуҷуд омада буд. Давлати шуравӣ мақсад дошт, ки ҳувиятҳои миллии сокинони ҷумҳуриҳоро аз байн бурда, як миллат – миллати советӣ созад, ки фарҳанги сотсиалистии шӯравӣ дошта бошад.

Хушбахтона, бахт ба рӯи миллати мо ва дигар кишварҳое, ки мустақил шуданд, хандиду мо соҳиби давлати мустақили худамон шудем. Бинобар ин, имрӯз сиёсати пешгирифтаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон хеле бузург аст. Чунки дар самти эҳё ва рушди ҷашнҳои миллӣ хеле корҳои таърихию мондагорро ба анҷом расонидаанд ва боз ҳам дар ин самт корҳо идома доранд. Агар дар замони шӯравӣ миёни мардум танҳо ҷашни Наврӯз маъмул бошад, акнун дар замони соҳибистиқлолӣ ҷашнҳои Меҳргону Сада эҳё шуданд. Инак ҷашни чорум – ҷашни Тиргон низ аллакай дар ҳолати гуфтугузор қарор гирифта, мавриди эҳёшавӣ аст ва олимону мутахассисон дар ин замина кор карда истодаанд.

- Наврӯз решаҳои динӣ надорад. Ин суханест, ки ҳамагон мегӯем. Оё воқеият ҳамин аст?

- Наврӯз, Меҳргон, Сада ва Тиргон ҷашнҳое мебошанд, ки дар китоби динии зардуштиён инъикос нашудааст. Мо медонем, ки Авесто китоби динии зардуштиён аст. Дар он ҷо номҳои Наврӯз, Меҳргон ва ё Сада ёдовар нашудаанд. Он ҷо ҷашнҳои сирф динии зардуштиён бо номи шаш гоҳандор тавсиф гаштаанд. Ин як далел аст.
Далели дигар ин аст, ки ҷашнҳои мо дар асоси ҷаҳонбинии илмӣ ба вуҷуд омадаанд. Масалан, Наврӯз мансуб ба баробаршавии шабу рӯз дар баҳор аст. Меҳргон дар рӯзи баробаршавии шабу рӯз дар тирамоҳ фаро мерасад. Бо ин сухан мо гуфтанӣ ҳастем, ки ҷашнҳои миллии мо асоси ҷаҳонбинии илмӣ, заминаҳои нуҷумӣ, табиию фарҳангӣ ва ҳатто иҷтимоӣ доранд. Аз ин хотир, мо мегӯем, ки ин ҷашнҳо сирф динӣ нестанд. Аммо Наврӯзу Меҳргон ва Сада, ки аз қадим таҷлил мешаванд ва динҳое, ки дар байни мардум роиҷ буданд, ин ҷашнҳоро ба худ қабулу бо онҳо созиш карданд. Баъзе унсурҳоро аз худ ба ҷашнҳо изофа карданд. Масалан, устод Айнӣ менависад, ки дар охири асри XIX дар Бухоро дар иди Наврӯз таштоби ҳафтсалом маъмул буд. Дуоҳое буданд, ки ба номи ҳафт паёмбар дуруду салавот фиристода мешуд.

Барои ҳамин мо гуфта метавонем, ки ин ҷашнҳо таърихан моли дин набуданд, аммо дар тӯли асрҳо динҳои роиҷ ба ҷашнҳои мо таъсире расонидаанд.

- Наврӯз дар ибтидо дорои чӣ гуна расму ойинҳо буд ва то имрӯз чӣ қадар аз онҳо боқӣ мондааст?

- Расму ойинҳои зиёде дар замонҳои қадим буданд, ки аз байн рафтанд. Мо баъзеи онҳоро дар сарчашмаҳо мехонем. Метавонем ба ёд оварем, ки Наврӯз дар шаш рӯз ҷашн гирифта мешуд. Рӯзи аввал Наврӯзи кӯчак буду рӯзу шашум Наврӯзи бузург. Яъне ба ҳар як табақаи ҷомеа як рӯзи наврӯзро бахшида буданд. Аммо имрӯз ин анъана аз байн рафтааст. Имрӯзҳо мо Наврӯзро 4-5 рӯз то як ҳафта ҷашн мегирем, дар ин рӯзҳо ҳама баробар хурсандӣ мекунанд.
  
Унсури дигар “Мири наврӯзӣ” буд, ки аз байн рафтааст. Аз анъанаҳои дигар имрӯз дар байни мардум каму беш боқӣ мондааст, масалан дар Бадахшон дар рӯзи Наврӯз ниёгони мо ба хона хар ё гӯсфандро ворид мекарданд, ки баракат меовардааст. Ин чиз дар сарчашмаҳо ишора шудааст.

Бармегардем ба сари суфраи ҳафтсину ҳафтшину ва ҳафтмим, ки хеле баҳсноканд. Пеш аз ҳама бояд гӯем, ки дар Эрони бостон ба хотири Аҳурамаздо ва фариштаҳо қурбониҳо пешкаш мекарданд. Ҳафт табақча мегузоштанд ва дар ҳар табақ ба хотири Аҳурамаздо ва фариштаҳо унсурҳои рамзӣ мегузоштанд. Табақро имрӯз эрониён синӣ мегӯянд. Ин ҳамон калимаи чинӣ аст, ки бо таъсири забони арабӣ ҳафт синӣ шудааст. Яъне “ҳафт син” иборат аз ҳафт табақ аст. Ҳатто шинӣ ҳам аз ҳамин реша пайдо шудааст. Дар ҳафт табақ ҳафт неъмати рамзӣ мегирифтанд.

Дар сарчашмаҳои таърихие, ки фарҳанги минтақаи Мовароуннаҳру Хуросону ин тараф Осиёи Марказиро инъикос мекунанд, масалан дар асарҳои муаррихон ва мутафаккирони барҷаста: Берунӣ, Гардезӣ, Табарӣ, Хайём ва дигарон дар бораи дастархони ҳафтсин ҳарфе нест. Вале намунаҳои дигар ишора мешаванд, ки дар он ҷо рақами ҳафт муҳим аст.

Акнун бармегардем, ба дастархони идонаи тоҷикон. Дар байни тоҷикон шахсан камина, ки бист сол аст, миёни мардум мегардаму меомӯзам, вақте пиронсолон пурсон мешавем, ки дар замонҳои қадим ҳафтсин буд ё не? Ягон нафари онҳо инро тасдиқ накардаанд. Мо мегуфтем, ки суфраи ҳафтсину ҳафтшин дар замони пеш буд, онҳо мегуфтанд, ки бори аввал мешунавем. Баъдан мепурсидем, ки дар дастархони идонаи наврӯзии худ чиҳо мегузоштед? Куҳансолон ёдовар мешуданд, ки дар дастархони идонаи наврӯзӣ мо табақи ҳафтмева мегузоштем. Инчунин нӯшобаи ҳафтмева хос будааст. Ҳафт меваи хушкро дар деге ҷӯшонда, онро таҳшин намудаву ба косаҳо гирифта, тақсим мекардаанд, ки нӯшидани он бисёр савоб будааст. Инчунин дар дастархон нону кулча, як коса ҷурғот, самбӯсаи алафин, ҳалвои суманак ва хӯроки гандумкӯча ё далда будааст.
  
- Имрӯз вақте ҷашни Наврӯз мегӯянд, пеши назари аксарият ҳамон деги суманаку суруди суманакпазӣ ва ҳафтсину ҳафтшин ҷилвагар мешавад, дар ҳоле ки ҷашни мазкур танҳо аз ин чиз иборат нест. Барои чӣ дигар расму оинҳои Наврӯз то дараҷаи зарурӣ миёни мардум роиҷ несту онро ба таври зарурӣ ҷашн намегиранд? Ба қавле дигар оинҳои наврӯзӣ пушти суманакпазию ҳафтсину ҳафтшин мемонанд.

- Пеш аз ҳама бояд гӯем, ки деги суманакро бояд ҳеҷ кас набинад. Онро аз рӯи эътиқоди мардум бояд занҳо аз шаб то саҳар пазанд. Вақте ки пухт, баъдан ҳалвои суманакро гирифта, ба пирону барҷомондагон, беморон ва ҳамсояҳо тақсим мекунанд.

Барои чӣ дигар суннатҳо аз байн рафтанд? Барои он ки то ҳол консепсияи Наврӯз навишта нашудааст. То ҳол ҳар кас ба таври худаш чизе хоҳад, ташкил мекунаду рӯи миз мемонад. Рӯйи дастархон мондани шона ба фарҳанги мо рост намеояд. Ё худ ба ҳарфи “шин” шоколад мегузоранду ба ҳарфи “син” сок (нӯшоба). Бисёриҳо аз таъриху анъанаҳои миллии мо огоҳ нестанд.

Ин вазифаи олимону зиёиёну рӯзноманигорон аст, ки суннатҳоро ҷустуҷӯ кунанду мақолаҳои ноб омодаю чоп кунанд.

Анъанаи дигаре, ки бо таъсири баъзе омилҳо аз байн рафтааст, чоршанбеи охирон мебошад. Дар гузашта дар рӯзи чоршанбеи охири сол аз болои оташ меҷаҳиданд, он як маросими эътиқодӣ буд, ки аз байн рафтааст.

- Барои он ки дигар расму ойинҳои Наврӯз дар сатҳи зарурӣ истиқбол гирифта шавад, чӣ бояд кард?

- Тадбирҳое, ки имрӯз аз ҷониби Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон амалӣ мешаванд, ба тақвият ёфтани ҷашнҳои миллӣ равона шудаанд. Дар баробари ин ҳамаи ҷашнҳо бояд алоҳида низомномаю консепсияи худро дошта бошанд. Мо бояд фарқ кунем, ки дар ҷашни Меҳргон рӯи дастархон чӣ гузорему дар ҷашни Сада кадом неъматро. Вобаста ба ин бояд бо ҷалби олимону донишмандон ва аҳли фарҳанг гурӯҳҳои кории махсус ташкил дода шавад ва онҳо ҷашнҳоро дақиқ омӯхта, чаҳорчӯбаи таҷлилро муайян кунанд.

- Аз соли 2010 инҷониб Наврӯз ҷашни байналмилалӣ гардиду он аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ эътироф шуд, ки то ба ин мақом расидани ҷашни мазкур саҳми Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бузургу мондагор аст. Пеш аз он ки Наврӯз аз ҷониби Созмони Милали Муттаҳид ҷаҳонӣ эълон гардад, шинохти он аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ чӣ гуна буду пас аз ҷашни байналмилалӣ эълон шудани он чӣ гуна шуд?

- Хеле хуб аст, ки шинохти ҷашни Наврӯз аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ рӯз аз рӯз меафзояд. Аз ҷониби СММ ҳам аз тариқи ҷаласаҳо ва ҳам аз тариқи матбуоту сомонаҳои интернетӣ тамоми мардуми сайёра бо Наврӯз табрик карда мешаванд, ки ин албатта ифтихори мост.

- Ба таъкиди Пешвои миллат дар тамоми рӯйи дунё “Наврӯз муборак” мегӯянд. Ин худ далели он аст, ки ҷашни мазкур ҷашни қадимаи мост. Аммо имрӯз давлатҳои ҳавзаи наврӯз аст, ки ҳар сол дар онҳо низ ҷашни Наврӯз бо тантана таҷлил мегардад. Оё ин таъсири фарҳанги мо ба фарҳанги дигар миллатҳост ё чизи дигар?

- Албатта, аз байни мардуми тоҷику форсизабон ҷашни Наврӯз ба кишварҳои ҳамсоя гузаштааст. Номаш ҳам ҳамон Наврӯз аст. Наврӯз калимаи сирф форсии тоҷикӣ аст. Кишварҳое, ки дар ҳамсоягӣ ҳастанд, ҳатман додугирифти фарҳангӣ мекунанд. Мо ифтихор аз он дорем, ки аз қадим мардуми тоҷик фарҳангофар аст, дар ҳамин хоку бум мезист ва ҳатман ба кишварҳои ҳамсоя унсурҳои фарҳангии бештар додааст. Ва ҳатто ҳамон “Сумулуку сумалак”-е, ки дар кишварҳои ҳамсоя мегӯянд, аз тоҷикон ба фарҳанги онҳо гузаштааст.
  
- Дар тӯли таърих Наврӯз баробари дигар меросҳои фарҳангии мо ба зиддиятҳои зиёди таърихӣ рӯ ба рӯ гардидааст. Дар чунин бархӯрдҳои таърихӣ на ҳама миллатҳо меросҳои фарҳангии худро ҳифз карда тавонистаанд. Кадом вижагии ин ҷашни ниёгонӣ буд, ки миллати мо онро то имрӯз пос дошта тавонист ва имрӯз он муаррифгари миллати мо дар арсаи ҷаҳонист?

- Наврӯз пеш аз ҳама ҷашни навгонӣ ва адолат аст. Ана ҳамин ду хусусияти бисёр бузург дорад. Наврӯз чизи навро мепазирад, ҳатто дар табиат, зиндагонӣ, рӯзгор покӣ меорад. Бояд мардум дилҳоро аз кинаву кудурат холӣ кунанд ва дар соли нав ҳама дили пок дошта бошанд. Мардум дилу ниятро пок мекунанд, ҳатман қаҳриҳо бо ҳам оштӣ мешаванд. Яъне фалсафаи Наврӯз иборат аз навгонию адолат аст. Ана ҳамин ҷавҳараш, яъне сулҳовар будан то ба имрӯз ин ҷашнро зинда нигоҳ дошт ва ба ҷашни ҷаҳонӣ табдил дод. Воқеан, Наврӯз ҷашни нодир аст ва ин гуна ҷашнҳо дар ҷаҳон хеле каманд.

- Барои он ки дигар ҷашнҳои мо, монанди “Меҳргон”, “Сада” ва “Тиргон” ҷаҳонӣ шаванд, имрӯз бояд чӣ кор кунем?

- Пеш аз ҳама бояд ҷашнҳои Меҳргону Сада, ки якчанд сол аст мо баргузор мекунем, пеш аз ҳама дар дохили кишвар бо шаъну шукӯҳи хосса таҷлил шаванд. Ҷашне шаванд, ки таваҷҷуҳи ҷаҳониёнро ба худ ҷалб кунанд. Аз тариқи шабакаҳои телевизионӣ барномаҳои нав намоиш дода шаванд, бигзор доир ба ин ҷашнҳо бо забонҳои англисӣ, арабию русию олмонӣ китобҳо чоп шавад. Яъне мо фақат барои худамон нанависем. Бештар барои ҷаҳониён нависем, то ки онҳо дар бораи ҷашнҳои мо огоҳӣ пайдо кунанд. Яъне ҷаҳонишавӣ аз ҳамин ҷо оғоз мешавад.

Як нуктаро бояд бигӯем, ки ҳуҷҷатҳои номинатсионии ҷашнҳои Меҳргон ва Сада барои рӯйхатҳои ЮНЕСКО омода шуда, фиристода шудаанд. Солҳои наздик умедвор ҳастем, ки мавриди таҳқиқу баррасӣ қарор мегиранд ва ба рӯйхати ЮНЕСКО дохил мешаванд.

- Дар солҳои истиқлол кулли иду ҷашнҳои миллӣ аз нав эҳё гардиданду тақвият ёфтанд ва ба ҷаҳониён муаррифӣ шуданд. Вазифаи мо – имрӯзиён, хусусан насли ҷавон ҷиҳати ҳифзу нигаҳдошт ва барои ба ояндагон мерос гузоштани ҷашнҳои миллӣ чист ва кадом корҳоро бояд анҷом диҳем?

- Ба шуури ҷавонони имрӯза инро дохил кардан даркор аст, ки фарқи худӣ аз бегона чист ва мо кӣ ҳастем. Яъне ин масъалаи худшиносӣ аст. Худшиносӣ ҳамон аст, ки манфиатҳои миллиро ҳифз кунем, худро намояндаи ин миллат ҳисоб намоем. Аммо мутаассифона, мебинем, ки яке Валентинро ҷашн мегираду дигари Ҳеловинро. Ё яке бештар афзалият ба Соли нави масеҳӣ медиҳад. Бояд инро гӯем, ки соли нави миллии мо Наврӯз аст ва ба он бештар аҳамият диҳанд.

Ҳамчунин ҳавасмандкунӣ ин ҷо нақш мебозад. Дар дигар ҷашнҳо, мисоли соли нави мелодию идҳои динӣ ҳадяҳо медиҳанд. Чаро дар Наврӯз туҳфа намедиҳанд? Чаро падару модарон дар иди Наврӯз ба бачаҳо туҳфа надиҳанд? Бигзор падару модарони азиз дар ҷашнҳои миллӣ низ ба фарзандонашон туҳфаву либосҳои нав харанд, то бачаҳо ҳавасманд шаванд. Ҳавасмандӣ меҳри ин ҷашнҳоро дар вуҷуди онҳо ҷой мекунонад.
  
Ҳозир агар рафта пурсед, онҳо назар ба идҳои миллии мо, дар арафаи идҳои динӣ бештар омодагӣ мегиранд. Онҳо идҳои миллии моро дар сатҳи телевизион мешиносанд. Яъне, ҷашнҳои Меҳргону Сада ҳанӯз ҷашнҳои хонагӣ нашудаанд. Бояд мо ҳамин хел роҳ гирем, ки ин ҷашнҳо дар вуҷуди мардум ҳазм шавад.

- Ташаккур барои суҳбати самимӣ.

- Тандуруст бошед.

Шакли видеоии суҳбатро дар суроғаи зерин тамошо кунед: https://www.youtube.com/watch?v=-UtAlvEGehw