ҶОМЕА
Ҷумъа 26 Апрел 2024 10:52
Луқмони ҳакимро пурсиданд: “Адаб аз кӣ омӯхтӣ?” Гуфт: “Аз беадабон. Ҳар чи аз эшон дар назарам нописанд омад, парҳез кардам”. Аз ин андешаи орифона чунин хулоса меояд, ки барои дарки моҳияти адаб худи зиндагӣ моро чун устоди сахтгир таълим медиҳад.
Бузургон адабро ҷавҳари ақлу хирад гуфтаанд. Инсон аз махлуқоти дигар бо ақлу хиради худ фарқ мекунад. Ба инсонҳо қабл аз ҳама аз рӯи тарзи сухан гуфтану ибрози назар намудан, яъне сатҳи муоширати ӯ баҳо додан мумкин аст. Муошират бошад, одобу қоидаҳои хоси худро дорад, ки ҳамагон бояд аз он бархурдор бошем. Тарбия дар ташаккули ақлу хирад аҳамияти ниҳоят калон дорад. Шахсе ки ақли солим дораду вале тарбия нодида, одобу фаросатеро нахоҳад дошт, ки онро ҳаёти имрӯзаи ҷомеа, муносибату муоширати одамон тақозо менамояд. Воқеан, одоб, рафтору гуфтори нек маҳсули ақлу хирад аст. Шахсе ки аз ақлу хирад орӣ аст, барои фикру андешаи оқилонаву шоиста қобилият надорад. Хислатҳои беҳтарини инсон – софдилӣ, вафодорӣ, ҳақгӯӣ, некиродагӣ ва амсоли инҳо маҳз аз чашмаи ақлу хирад ва дарку фаросат об мехӯранд. Ҳаким Фирдавсӣ дар ин маврид хеле бамаврид фармудааст:
Хирад афсари шаҳриёрон бувад,
Хирад зевари номдорон бувад.
Мутаассифона, солҳои охир дар тарзи муомила ва муоширати наврасону ҷавонон костагиҳои зиёде ба назар мерасад. Ин дар ҳолест, ки дар ин боб хеле зиёд мегӯему менависем, мешунавему мехонем... Ҳамарӯза дар кӯчаю бозор, дохили нақлиёти мусофирбару дигар ҷойҳои ҷамъиятӣ шоҳиди бадзабонию дағалӣ ва муносибати аз доираи одоб беруни ашхоси синну соли гуногун мегардем. Мутаассифона, вақтҳои охир теъдоди чунин афрод афзуда, боиси нигаронии аҳли ҷомеа гардидаст. Бесабаб нест, ки Пешвои миллат, Президенти кишвар, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар баромади худ бахшида ба таҷлили Рӯзи забони давлатӣ масъалаи фарҳанги муоширати наврасону ҷавононро муҳиму ҳалталаб арзёбӣ намуда, аз ҷумла чунин қайд намуданд: “Солҳои охир фарҳанги муоширати қисме аз наврасону ҷавонон коҳиш ёфта, дар ҷойҳои ҷамъиятӣ, аз ҷумла боғу гулгаштҳо, нақлиёти мусофиркаш ва қасру толорҳои фарҳангӣ алфози қабеҳу дағал ба гӯш мерасад, ки ин амали нораво аз доираи фарҳанг ва расму ойини мо берун мебошад. Мо бояд дар байни наврасону ҷавонон корҳои тарбиявию маърифатиро мунтазам ва ҳарчи бештар ба роҳ монем ва нагузорем, ки маданияти баланду одоби тоҷикӣ, яъне мероси аҷдоди бузургамон коста гардад.”
Сарвари давлат таъкид менамоянд, ки ба хотири ҳарчи бештар густариш пайдо кардани одобу ахлоқи ҳамида ва риояи фарҳангу анъанаҳои неки миллӣ дар байни наврасону ҷавонон бояд ҳам падару модарон, ҳам вазорату идораҳои марбута масъулияти ҷиддиро эҳсос намуда, корҳои тарбиявию ташвиқотиро дар ин самт пурзӯр намоянд.
Воқеан, бетарафӣ дараҷаи баланди бемасъулиятист. Вақте алфози бади наврасе, кирдори зишти ҷавонеро дар кӯчаву хиёбон ва ё дигар ҷойҳои ҷамъиятӣ дидаву бепарво мегузарем, вақте кӯдаки мо нафари дигареро дашному ҳақорат медиҳаду мо инро нодида мегирем, вақте бузургтаре аз худ заифтарро таҳқир мекунаду паст мезанад ва мо инро меъёр мешуморем, пас куҷост ҷавҳари одамият?
Дар ин росто, албатта бояд калонсолон намунаи ибрати хурдсолон бошанд. Аммо мутаассифона, дар миёни калонсолон низ нафаронеро вохӯрдан мумкин аст, ки аз одитарин шарту одоби муошират бебаҳра мондаанд. Боре шоҳиди ҳол будам, ки ҷавонмарди хушсурату босалобате назди рафиқаш фарзанди хурдсолашро, ки тоза гап заданро ёд гирифта буд, таърифу тавсиф намуда, бо ифтихор мегуфт: “Медонӣ, бачаи ман ҳақорат карданро ёд гирифтааст, хоҳару бародаронаш ва ҳатто ману модарашро низ ҳақорат мекунад-е...”
Тарбияи сухан гуфтану муошират аз лаҳзаҳои кӯдакӣ оғоз меёбад ва он ба волидон вобаста аст. Дар оила модару падар бо фарзанд чӣ гунае ки муносибату рафтор дошта бошанд, аъзои дигари оила низ айнан чунин муносибату рафторро бо дигарон раво мебинанд. Дар ҳар оилае, ки шартҳои одоб риоя мешаванд, осудагию хушбахтӣ ва камолу пешрафт бештар мегардад. Ин аст, ки сараввал бояд худи мо муаддаб бошем, то тавонем дигаронро ба дунёи зебои адаб раҳнамоӣ кунем.
Қадру қимат, одамияти инсон қабл аз ҳама дар сухани ӯ ифода меёбад. Азбаски сухан воситаи муошират аст, он пеш аз ҳама бояд маъно ва мантиқ дошта бошад. Барои он ки сухан равону фаҳмо, мавзуну фасеҳ баён карда шавад, сухангӯй бояд бомулоҳиза бошад. Ин аз тарбия ва дараҷаи донишу заковати ӯ вобаста аст.
Ҳангоми суханронии нафаре гапро буридан, ба баёни фикри ӯ халал расондан аз одоб берун аст ва ин боиси каҷфаҳмии фикри сухангӯ шуда метавонад. Барои фаҳмову равон шудани сухан, он бояд оромона ва ботамкин гуфта шавад, чун аз сухани саросема аксаран маънои мукаммал намебарояд ва суханшунав ба моҳияти он сарфаҳм намеравад. Сухан бояд мухтасар ва пурмаъно гуфта шавад, моҳияти фикрро ифода намуда, аз мавзӯъ дур наравад. Қаҳру ғазаб ва ҷаҳл сухангӯйро аз доираи одоб берун мебарад. Ҳангоми ҷаҳл кас худро идора карда наметавонад.
Боиси таассуф аст, ки дар байни гурӯҳи муайяни ҷавонон, инчунин калонсолони зоҳиран маданиятнок, аз ҷумла занон ҳам, истифодаи беҳудаи суханони қабеҳи русию тоҷикӣ, хусусан нисбати падару модар одат шудааст. Муомила ва муоширати дағалонаву берун аз қоидаи одоб махсусан миёни кормандони низомӣ ва ҳифзи ҳуқуқу тартибот бештар ба назар мерасад. Ин дар ҳолест, ки маҳз ин табақаи одамон бояд барои дигарон намуна бошанд.
Масъалаи дигари нигаронкунанда тарзи муроҷиат ба ҳамсуҳбат мебошад, ки аксаран хандаовар ба гӯш мерасад. Масалан, ҷавонмарди тануманди ришу мӯйлабаш расида ба духтари ҷавон “апа”, ё “хола” гуфта, муроҷиат мекунаду инро боз нишонаи эҳтиром низ мехонад. Ва чунин муроҷиати нодуруст баъзан боиси ранҷишу баҳсҳо низ мегардад.
Мавриди зикр аст, ки қариб дар ҳама забонҳои дунё калимаҳои ифодакунандаи муроҷиат ба одамон тибқи синну сол вуҷуд доранд, аммо аз муоширати мардуми тоҷик чунин ба назар мерасад, ки дар забони тоҷикӣ гӯё калимаҳои махсуси ифодакунандаи муроҷиат вуҷуд надоранд ё мардум ба истифодаи онҳо одат накардаанд. Масалан, дар кӯчаву бозор ва ҷойҳои ҷамъиятӣ ба хонуме як нафар “апа”, дуюмӣ “хола”, сеюмӣ “муаллима”, чорумӣ “занак” ва монанди инҳо гуфта муроҷиат мекунанд.
Дар урфият мегӯянд, ки “Ҳусн ҳусн нест, одоб ҳусн аст”. Шахси боодоб ҳамеша аз фазлу ҳунар, заковат, дониш, фарҳанг ва илму маърифат бархурдор аст. Ҳар ҷо, ки одоб аст, оромиву субот ва пешрафту нумуъ низ ҳаст.
Илова бар ин ашхоси ҳақиқатан покдаҳону бовиҷдон бояд нисбати суханони нопоку қабеҳ оштинопазир бошанд, ҳангоми нишонаҳои бадгуфторӣ, риоя нашудани одоби муошират гӯяндаи онро маҳкум намоянд. Беҳудаю баҳуда ба забон гирифтани калимаву алфози зишту қабеҳ нишонаи бемаданиятӣ, беодобӣ ва беҳурматӣ нисбати ҳамсуҳбати худ аст.
Метавон гуфт, ки ба воситаи забон оламу одамро бунёд ва оламу одамро вайрону валангор ва барбод метавон кард. Аз ин рӯ, ҳар як инсони комилро мебояд забонро посбони сари худ ҳисобида, мулоҳизакорона андеша ронад, то соҳибобрӯ бигардад, на шармандаву расвои олам. Ибораи халқ аст, ки мегӯяд: “Як сухан 366 паҳлу дорад”. Ҳар суханро дар тарозуи ақл баркашидану сипас пеш овардану талаффуз кардан мебояд. Суханро тавре бояд ба забон овард, ки марҳами диле бошад, на мояи ранҷу озор.
Бузургон адабро ҷавҳари ақлу хирад гуфтаанд. Инсон аз махлуқоти дигар бо ақлу хиради худ фарқ мекунад. Ба инсонҳо қабл аз ҳама аз рӯи тарзи сухан гуфтану ибрози назар намудан, яъне сатҳи муоширати ӯ баҳо додан мумкин аст. Муошират бошад, одобу қоидаҳои хоси худро дорад, ки ҳамагон бояд аз он бархурдор бошем. Тарбия дар ташаккули ақлу хирад аҳамияти ниҳоят калон дорад. Шахсе ки ақли солим дораду вале тарбия нодида, одобу фаросатеро нахоҳад дошт, ки онро ҳаёти имрӯзаи ҷомеа, муносибату муоширати одамон тақозо менамояд. Воқеан, одоб, рафтору гуфтори нек маҳсули ақлу хирад аст. Шахсе ки аз ақлу хирад орӣ аст, барои фикру андешаи оқилонаву шоиста қобилият надорад. Хислатҳои беҳтарини инсон – софдилӣ, вафодорӣ, ҳақгӯӣ, некиродагӣ ва амсоли инҳо маҳз аз чашмаи ақлу хирад ва дарку фаросат об мехӯранд. Ҳаким Фирдавсӣ дар ин маврид хеле бамаврид фармудааст:
Хирад афсари шаҳриёрон бувад,
Хирад зевари номдорон бувад.
Мутаассифона, солҳои охир дар тарзи муомила ва муоширати наврасону ҷавонон костагиҳои зиёде ба назар мерасад. Ин дар ҳолест, ки дар ин боб хеле зиёд мегӯему менависем, мешунавему мехонем... Ҳамарӯза дар кӯчаю бозор, дохили нақлиёти мусофирбару дигар ҷойҳои ҷамъиятӣ шоҳиди бадзабонию дағалӣ ва муносибати аз доираи одоб беруни ашхоси синну соли гуногун мегардем. Мутаассифона, вақтҳои охир теъдоди чунин афрод афзуда, боиси нигаронии аҳли ҷомеа гардидаст. Бесабаб нест, ки Пешвои миллат, Президенти кишвар, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар баромади худ бахшида ба таҷлили Рӯзи забони давлатӣ масъалаи фарҳанги муоширати наврасону ҷавононро муҳиму ҳалталаб арзёбӣ намуда, аз ҷумла чунин қайд намуданд: “Солҳои охир фарҳанги муоширати қисме аз наврасону ҷавонон коҳиш ёфта, дар ҷойҳои ҷамъиятӣ, аз ҷумла боғу гулгаштҳо, нақлиёти мусофиркаш ва қасру толорҳои фарҳангӣ алфози қабеҳу дағал ба гӯш мерасад, ки ин амали нораво аз доираи фарҳанг ва расму ойини мо берун мебошад. Мо бояд дар байни наврасону ҷавонон корҳои тарбиявию маърифатиро мунтазам ва ҳарчи бештар ба роҳ монем ва нагузорем, ки маданияти баланду одоби тоҷикӣ, яъне мероси аҷдоди бузургамон коста гардад.”
Сарвари давлат таъкид менамоянд, ки ба хотири ҳарчи бештар густариш пайдо кардани одобу ахлоқи ҳамида ва риояи фарҳангу анъанаҳои неки миллӣ дар байни наврасону ҷавонон бояд ҳам падару модарон, ҳам вазорату идораҳои марбута масъулияти ҷиддиро эҳсос намуда, корҳои тарбиявию ташвиқотиро дар ин самт пурзӯр намоянд.
Воқеан, бетарафӣ дараҷаи баланди бемасъулиятист. Вақте алфози бади наврасе, кирдори зишти ҷавонеро дар кӯчаву хиёбон ва ё дигар ҷойҳои ҷамъиятӣ дидаву бепарво мегузарем, вақте кӯдаки мо нафари дигареро дашному ҳақорат медиҳаду мо инро нодида мегирем, вақте бузургтаре аз худ заифтарро таҳқир мекунаду паст мезанад ва мо инро меъёр мешуморем, пас куҷост ҷавҳари одамият?
Дар ин росто, албатта бояд калонсолон намунаи ибрати хурдсолон бошанд. Аммо мутаассифона, дар миёни калонсолон низ нафаронеро вохӯрдан мумкин аст, ки аз одитарин шарту одоби муошират бебаҳра мондаанд. Боре шоҳиди ҳол будам, ки ҷавонмарди хушсурату босалобате назди рафиқаш фарзанди хурдсолашро, ки тоза гап заданро ёд гирифта буд, таърифу тавсиф намуда, бо ифтихор мегуфт: “Медонӣ, бачаи ман ҳақорат карданро ёд гирифтааст, хоҳару бародаронаш ва ҳатто ману модарашро низ ҳақорат мекунад-е...”
Тарбияи сухан гуфтану муошират аз лаҳзаҳои кӯдакӣ оғоз меёбад ва он ба волидон вобаста аст. Дар оила модару падар бо фарзанд чӣ гунае ки муносибату рафтор дошта бошанд, аъзои дигари оила низ айнан чунин муносибату рафторро бо дигарон раво мебинанд. Дар ҳар оилае, ки шартҳои одоб риоя мешаванд, осудагию хушбахтӣ ва камолу пешрафт бештар мегардад. Ин аст, ки сараввал бояд худи мо муаддаб бошем, то тавонем дигаронро ба дунёи зебои адаб раҳнамоӣ кунем.
Қадру қимат, одамияти инсон қабл аз ҳама дар сухани ӯ ифода меёбад. Азбаски сухан воситаи муошират аст, он пеш аз ҳама бояд маъно ва мантиқ дошта бошад. Барои он ки сухан равону фаҳмо, мавзуну фасеҳ баён карда шавад, сухангӯй бояд бомулоҳиза бошад. Ин аз тарбия ва дараҷаи донишу заковати ӯ вобаста аст.
Ҳангоми суханронии нафаре гапро буридан, ба баёни фикри ӯ халал расондан аз одоб берун аст ва ин боиси каҷфаҳмии фикри сухангӯ шуда метавонад. Барои фаҳмову равон шудани сухан, он бояд оромона ва ботамкин гуфта шавад, чун аз сухани саросема аксаран маънои мукаммал намебарояд ва суханшунав ба моҳияти он сарфаҳм намеравад. Сухан бояд мухтасар ва пурмаъно гуфта шавад, моҳияти фикрро ифода намуда, аз мавзӯъ дур наравад. Қаҳру ғазаб ва ҷаҳл сухангӯйро аз доираи одоб берун мебарад. Ҳангоми ҷаҳл кас худро идора карда наметавонад.
Боиси таассуф аст, ки дар байни гурӯҳи муайяни ҷавонон, инчунин калонсолони зоҳиран маданиятнок, аз ҷумла занон ҳам, истифодаи беҳудаи суханони қабеҳи русию тоҷикӣ, хусусан нисбати падару модар одат шудааст. Муомила ва муоширати дағалонаву берун аз қоидаи одоб махсусан миёни кормандони низомӣ ва ҳифзи ҳуқуқу тартибот бештар ба назар мерасад. Ин дар ҳолест, ки маҳз ин табақаи одамон бояд барои дигарон намуна бошанд.
Масъалаи дигари нигаронкунанда тарзи муроҷиат ба ҳамсуҳбат мебошад, ки аксаран хандаовар ба гӯш мерасад. Масалан, ҷавонмарди тануманди ришу мӯйлабаш расида ба духтари ҷавон “апа”, ё “хола” гуфта, муроҷиат мекунаду инро боз нишонаи эҳтиром низ мехонад. Ва чунин муроҷиати нодуруст баъзан боиси ранҷишу баҳсҳо низ мегардад.
Мавриди зикр аст, ки қариб дар ҳама забонҳои дунё калимаҳои ифодакунандаи муроҷиат ба одамон тибқи синну сол вуҷуд доранд, аммо аз муоширати мардуми тоҷик чунин ба назар мерасад, ки дар забони тоҷикӣ гӯё калимаҳои махсуси ифодакунандаи муроҷиат вуҷуд надоранд ё мардум ба истифодаи онҳо одат накардаанд. Масалан, дар кӯчаву бозор ва ҷойҳои ҷамъиятӣ ба хонуме як нафар “апа”, дуюмӣ “хола”, сеюмӣ “муаллима”, чорумӣ “занак” ва монанди инҳо гуфта муроҷиат мекунанд.
Дар урфият мегӯянд, ки “Ҳусн ҳусн нест, одоб ҳусн аст”. Шахси боодоб ҳамеша аз фазлу ҳунар, заковат, дониш, фарҳанг ва илму маърифат бархурдор аст. Ҳар ҷо, ки одоб аст, оромиву субот ва пешрафту нумуъ низ ҳаст.
Илова бар ин ашхоси ҳақиқатан покдаҳону бовиҷдон бояд нисбати суханони нопоку қабеҳ оштинопазир бошанд, ҳангоми нишонаҳои бадгуфторӣ, риоя нашудани одоби муошират гӯяндаи онро маҳкум намоянд. Беҳудаю баҳуда ба забон гирифтани калимаву алфози зишту қабеҳ нишонаи бемаданиятӣ, беодобӣ ва беҳурматӣ нисбати ҳамсуҳбати худ аст.
Метавон гуфт, ки ба воситаи забон оламу одамро бунёд ва оламу одамро вайрону валангор ва барбод метавон кард. Аз ин рӯ, ҳар як инсони комилро мебояд забонро посбони сари худ ҳисобида, мулоҳизакорона андеша ронад, то соҳибобрӯ бигардад, на шармандаву расвои олам. Ибораи халқ аст, ки мегӯяд: “Як сухан 366 паҳлу дорад”. Ҳар суханро дар тарозуи ақл баркашидану сипас пеш овардану талаффуз кардан мебояд. Суханро тавре бояд ба забон овард, ки марҳами диле бошад, на мояи ранҷу озор.
Хабарҳои дигар
Рӯзнома
Эзоҳи худро нависед