ҶОМЕА
Ҷумъа 25 Апрел 2025 04:53
Боз ҳам меҳмони хонадони ҳар яки мост баҳори фархундапай. Боз ҳам оварда бо худ пайки шодмониҳо. Боз ҳам шефтаи худ месозад моро бо афсункориҳо, боз ҳам муждарасони мост аз ворастагиҳо, аз сардиҳои даймоҳ, аз норушаниҳо, аз яъсу навмедиҳо. Боз ҳам роҳнамоиямон месозад ба самти нур, ба ҷодаҳои сурур. Боз ҳам пазироӣ мекунем аз ин арӯси нозанини пурғурур. Бо як доман шодӣ, бо як бағал хушҳолӣ, бо як олам хушбахтӣ, бо як ҷаҳон шукргузорӣ, бо як дунё қаноатмандӣ.
Он на меҳмони муқаррарист моро, балки меҳмонест қадрдону садрнишин, меҳмонест шодиовару шодиофар, меҳмонест ҷойгузини ҳамешагии қалбҳои сокинони озодманиши ин озодакишвар. Меҳмонест, ки ҳар як фарди бедордилу соҳибхирад мунтазиру раҳпояш мешавад бо беқарориҳои зиёд, бо умеду орзуҳои нотакрору беинтиҳо.
Аз вижагиҳои хоссаи баҳори некпай аст, ки бо худ меорад Наврӯзи хуҷастапайро, Наврӯзи некфолро, Наврӯзи оламафрӯзро, Наврӯзи гулбасару гулбадомонро. Наврӯз аз зумраи идҳоест, ки реша аз таърихи ниёгонамон гирифта ва пазируфта шуда чун эҳёи дубораи табиат, таҳкимбахши дӯстиву рафоқат, муждарасони рӯзу рӯзгори нав. Наврӯз ҳазорсолаҳост, ки чун мероси мадании ҷаҳонӣ моҳияти худро нигоҳ доштаву то замони мо бегазанд расидааст. Наврӯз аз қадимитарин ва дӯстдоштатарин идҳои ниёгони мост, ки шинохта шудааст чун рамзи сулҳу оштӣ, саховату олиҳимматӣ, ғолиб омадани нур бар зулмот, некӣ ба бадӣ. Аз вижагиҳои Наврӯз аст, ки дар аксари кишварҳои дунё аз он бо як ҷаҳон хушҳолӣ истиқбол мегиранд, ба якдигар дари дил мекушоянд, кинаҳоро рафъ месозанд, гуноҳи якдигар мебахшанд, ба аёдати волидон, хешону наздикон, пирону барҷомондагон мераванд, аз ашхоси рӯзгордида дуо мегиранд, дасти мадад ба ниёзмандон дароз мекунанд, аз Худованд барои ҳамдигар дуову талаби фатҳу кушоиш мекунанд. Ва хеле самимона эътимод ҳам доранд, ба ин, ки ин ҳама муродашон ҳатман дар ин айём ва дар арафаи Наврӯзи некпай ҳосил хоҳад шуд.
ОҒОЗИ РӮЗУ МОҲУ СОЛИ НАВ
Наврӯз нишонаи олии хубию покӣ, рафоқату ҳамдилӣ ва иди сафову эҳёи табиат аст. Он аз давраи Ҷамшеду Каюмарс чандин марҳилаҳои вазнини таърихиро тай намуда, аз чанги душманону бадхоҳон раҳо ёфта, бегазанд то ба замони имрӯз расидааст. Наврӯз ин оғози рӯзу моҳу соли нав аст.
Идкунии соли нави Наврӯзиро нисбат медиҳанд ба шоҳи чоруми сулолаи асотирии Пешдодиён – шоҳ Ҷамшед, писари Таҳмурас, ки ба замони нашъунамои маданияти ориёиҳо рост омадааст. Таҷлили иди Наврӯз ва умри онро донишмандон беш аз 3000 сол мешуморанд. Мувофиқи ривоятҳои асотирӣ Ҷамшед 700 сол ҳукмронӣ кардаву рушди иқтисодии ҷомеа, ихтирои аксарияти лавозимоти ҳарбӣ ва тақсимоти ҷомеа ба табақаҳо ба ӯ тааллуқ доштааст. Ҳанӯз дар замони Ҷамшед мардум дар бораи ҳаракати сайёраҳои сис-темаи офтобӣ ва галаситораҳои зиёд маълумоти зарурӣ доштанд. Аз рӯи донишҳои астрономӣ оид ба ҳаракати Офтобу сайёраҳои он ва баъзе галаситораҳо тақвим месохтанд. Шоҳ Ҷамшед бо истифода аз ин донишҳои ситорашиносӣ оғози соли нав - 21 мартро муқаррар менамояд. Натиҷаи таҳқиқотҳои баъзе олимони муосир шаҳодат медиҳад, ки Иди Наврӯз таърихи беш аз 7000 – сола дорад.
ОҒОЗИ СОЛИ НАВИ ЗАРДУШТӢ ВА ОРИЁИҲО
Ба таъкиди мутахассисон Наврӯз оғози Соли нави зардуштӣ ва ориёиҳост. Замони дурудароз зардуштия дар Форс дини давлатӣ буд, вале баъд аз зуҳури ислом дар асри VII дар ин ҷо пайравони оташпарастҳо хеле кам боқӣ мемонанд. Сарфи назар аз ин, Эрон то имрӯз ҳамчун маркази дини оташпарастон маҳсуб меёбад. Оини оташпарастӣ миёни эрониҳо имрӯз ҳам ба таври устувор арзи вуҷуд дорад. Дар арафаи Наврӯз мутобиқи тақвими маҳаллӣ (21 март) эрониҳо, сарфи назар аз мансубият ба дин, иди оташ, яъне “Чоршанбеи сурӣ” ё “Чоршанбеи сурх”-ро ҷашн мегиранд.
Тавре сарчашмаҳо шаҳодат медиҳанд, ин анъана ва худи Наврӯз ба ислом ягон муносибате надорад. Наврӯз муждарасон аз таъриху фарҳанги ориёиҳо низ мебошад. Масалан, дар Русия имрӯз боварӣ доранд, ки тақвими пешини онҳо бо тақвими ведии ориёиҳо алоқаманд будааст. Дар Форси қадим дар як вақт ду тақвим – ҳам тақвими офтобӣ ва ҳам тақвими моҳтобӣ вуҷуд дошта, дар замони ҳукмронии Ҳахоманишиён (асрҳои VI – сеяки охирини асри IV то милод) ба миён омада, дар харсангҳо ҳаккокӣ шуда будаанд. Мувофиқи тақвими Форси қадим соли нав дар рӯзи баробаршавии шабу рӯз оғоз ёфта, он унвони Наврӯзро гирифтааст. Мувофиқи ин тақвим сол аз 12 моҳи офтобӣ (Фарвардинмоҳ, Урдубиҳиштмоҳ, Хурдодмоҳ, Тирмоҳ, Мурдодмоҳ, Шаҳривармоҳ, Меҳрмоҳ, Обонмоҳ, Озармоҳ, Даймоҳ, Баҳманмоҳ, Исфандармоҳ) ва ҳар кадом аз 30-рузӣ иборат буда, ҳар рӯзи моҳ низ номҳои худро доштаанд, ки дар дини Зардуштия дорои мартабаи баланд будаанд. Номи ин моҳҳо чунин аст: Ахура Маздо, Баҳман, Урдубиҳишт, Шаҳривар, Исфандар, Хурдод, Мурдод, Дайбаозар, Озар, Обон, Хур, Моҳ, Тир, Ҷуш, Дайбамеҳр, Меҳр, Маруш, Рашн, Фарвардин, Баҳром, Ром, Бод, Дайбадин, Дин, Орд, Оштоз, Осмон, Зомёз, Морасфанд, Анирон. Дар ин тақвим ҳафтаҳо вуҷуд надоштанд. Дар замонҳои қадим тақвими зардуштӣ дар Эрон, Осиёи Миёна, ва Осиёи Хурд васеъ паҳн гардида буд. Дар Эрони имрӯза давомдиҳандаи ин тақвим тақвими эронӣ мебошад. Аз ин гуфтаҳо чунин бармеояд, ки аз як тараф, иди Соли нав дар ҷараёни таърихи Эрони Қадим ба миён омадааст ва ватани аслии он Хуросон мебошад, аз тарафи дигар, дар асоси тақвиме, ки ба гардиши сол ва мавсимҳои табиат асос ёфтааст, ба миён омадааст. Тақвими зардуштӣ бо дарназардошти дастовардҳо дар илми ситорашиносӣ ва махсусиятҳои гардиш дар табиат дар давоми сол вуҷуд доштааст, гарчанде ки он ба номи шоҳи асотирӣ Ҷамшед алоқаманд дониста мешавад. Гуфта мешавад, паёмбари зардуштӣ Ҷамшед ҳамоҳангӣ ва робитаи инсонро бо табиату ҷомеа хуб дарк карда, тақвими аз замину илми ситорашиносӣ бамиёномадаро пешкаш намудааст.
ВОҚЕАИ ТАБИӢ ВА АБАДИЯТИ ОН
Тавре мутахассисон иброз доштаанд, дар Наврӯз баробаршавии шабу рӯз, даврзании Замин дар атрофи Офтоб, ивазшавии фаслҳои сол ба амал меояд ва инсонҳо дар ҳамин муҳиту гардиши табиат ба сар бурда, таъсири онро эҳсос мекунанд. Аз ин рӯ, Наврӯзро оғози соли нави табиат унвон кардаанд, ки инсоният дар оғӯши он ҳаёт ба сар мебарад. Ин махсусият абадияти Соли нави наврӯзиро тасдиқ менамояд. Ситорашиносон неруи асосии Наврӯзро мансуб медонанд ба гардиши сол ва мавсимҳои он. Вале ин гардиш танҳо дар Нимкураи шимолии замин амал карда, он ба қонунияти гардиши Офтобу Замин дар мадорҳои худ тобеъ аст. Айёми растохези табиат дар Нимкураи ҷанубии замин низ аз рӯи ҳамин қонуният амал карда, дар як вақт дар байни ин ду нимкура 6 моҳ тафовут вуҷуд дорад. Яъне, 21 март баҳор ва соли нав якбора дар ҳарду Нимкура – Нимкураи шимолӣ ва Нимкураи ҷанубӣ фаро намерасад. Соли нави наврузӣ хоси Нимкураи шимолӣ мебошад. Инсонҳо ҳамчун ҷузъи иҷтимоӣ дар табиат ва ҷомеа дар ҳолати ҳамоҳангӣ қарор доранд. Инсон ва табиат ифодакунандагони Соли нави наврӯзӣ ва ҳамаи зуҳуроти аз онҳо ба миёномада мебошанд ва ин зуҳурот низ абадист.
ИДИ ИТТИҲОДУ ҲАМБАСТАГӢ ВА ДӮСТИЮ ҲАМДИЛӢ
Хеле рамзист, ки ин ҷашни дорои таърихи беш аз 3000-сола дар оғози фасли зебои сол, баҳори нозанин, дар айёми баробаршавии шабу рӯз, таҷлил мешавад. Наврӯз аз зумраи он ҷашнҳоест орӣ аз ҳар гуна чолишҳои сиёсиву динӣ, балки дар худ муттаҳид сохтааст танҳо эътимодро. Эътимод ба онро, ки эҳёи табиат ин падид омадани хушбахтиҳо ва рӯзгори ҷадид аст.
Наврӯзро имрӯз дар аксари кишварҳои олам, аз ҷумла Русияву Озарбойҷон, Туркияву Узбекистон, Гурҷистону Афғонистон, Қазоқистону Қирғизистон, Албанияву Ҳиндустон, Эрону Ироқу Чин ва Муғулистону Покистону Турманистон ва ҳатто Украинаву ИМА ва Канада бо шукуҳу шаҳомати хоса ҷашн мегиранд. Ин аст, ки ин ҷашнро бе муҳобо метавон иди иттиҳоду ҳамбастагӣ, дӯстиву ҳамдилии миёни инсонҳо ва халқияту миллатҳо номид.
АНЪАНАҲОИ НАВРӮЗӢ
Ва маҳз анъанаҳои наврӯзианд, ки мақому ҷойгоҳи хоса доранд дар дунёи маънавии ҷомеаи мо. Анъанаҳои наврӯзианд, ки қудуми мубораки Наврӯзи хуҷастапайро боз ҳам муборактар мегардонанду замина фароҳам меоранд барои боз ҳам воҳиду муттаҳид шудани халқияту миллатҳои як сарзамин, анъанаҳои наврӯзианд, ки шуълаҳои умедро ба ояндаи неку фархунда дар қалбҳои ҳар яки мо барои ҳамеша фурӯзон нигаҳ медоранд.
Анъанаҳои наврӯзӣ, ки дар кишвари зебои мо, Тоҷикистон то имрӯз побарҷо мондаанд, дар бархе аз кишварҳои дигари ҷаҳон низ бо роҳу равиши гуногун таҷлил мешаванд. Агар дар Фаронса дар ин мавсим маросими Сайри гулҳо баргузор шавад, дар Олмон, Австрия, Шветсария, Нидерландия ва Белгия маросиме маъмул аст бо номи “Карнавал” ва он як навъ ҷашнвораест, ки дар Аврупо мардум бо либосҳои идона ва гулҳои зиёд аспсавор дар хиёбонҳо гаштугузор мекунанд. Ин маросим шабеҳи бузкашӣ ё аспдавонӣ аст. Ҳамчунин, дар ин рӯзҳо озмунҳо ташкил шуда, ғолибон бо туҳфаҳои қиматбаҳо қадрдонӣ мешаванд.
Дар Олмон маросими “Ҷаҳидан аз оташ” баргузор мешавад. Ҷавонон паси ҳам як ё ду ҷуфт – духтар ва писар, даст ба дасти ҳамдигар, ё баъзан танҳо аз болои оташ меҷаҳанд. Ҷаҳидан аз болои оташ далолат ба он мекунад, ки ҷавонони ҷуфт ба умеди ҳамон сол издивоҷ кардан ва дигарон бо мақсади халос шудан аз ягон беморӣ ва ғайра онро анҷом медиҳанд. Дар Тоҷикистон низ ин маросим дар айёми таҷлили Наврӯз анҷом дода мешавад. Мардум, дар ҳоли аз болои оташ паридан, мисраъҳои “Сурхии рӯятро бидеҳ, зардии рӯямро бигир”-ро замзама мекунанд.
Ҳамчунин, дар бархе аз кишварҳои аврупоӣ ҷавонон ба ҳамдигар обпошӣ мекунанд, ки ин рамзи асосии ҷашни наврӯз ва зебоиву солимист. Ба рӯи хонумҳо об мепошанд, чунки об сарчашмаи зинда буда, намӣ ва таровату зебоии пӯсти занонро нигоҳ медорад.
Аз маълумоти сарчашмаҳо бармеояд, ки таҷлили анъанаҳои фасли баҳор дар кишварҳои аврупоӣ ва ҷаҳон нисбат ба дигар фаслҳо зиёдтар ба назар мерасанд. Анъанаҳои шабеҳ ба оинҳои наврӯзии аҷдодону гузаштагони халқи тоҷик, ки таърихи ҳазорсола ва фарҳанги бой доранд, таъсиргузории амиқе дар таъриху фарҳанги мардумони дунёро дорад. Бархе аз оинҳои идҳои баҳорӣ дар кишварҳои Аврупо, ҳатто хусусияти сирф наврӯзиеро, ки мардуми мо онро ҳангоми фарорасии ин ҷашни бузурги миллӣ анҷом медиҳанд, дар худ инъикос мекунанд. Маъмултарин анъанаҳое, ки дар кишварҳои аврупоӣ, амсоли Итолиё, Фаронса, Олмон, Австрия, Швейтсария, Ҳолланд, Австралия, Зеландияи Нав амалӣ мешаванд, ин оташ афрӯхтан ва аз болои он ҷаҳидан аст. Бетардид метавон гуфт, ки ин ҷараён, реша дар умқи таърихи куҳан ва эътиқоди пешдодиёни мо, хусусан яке аз нахустин динҳои мардуми ориёнажод - зардуштия дорад.
ИДИ РАМЗҲО
Фарҳанги ғаниву волои Наврӯз саросар иборат аст аз рамзҳо. Аз ҷумла, сафедӣ рамзи покиву озодагӣ ва сафову осудагист. Аз ин ҷост, ки духтарон либоси сафед ба бар мекунанду кадбонуҳо хонаҳоро сафед мекунанд, то ки зиндагиашон сафеду беолоиш бошад. Ҳар унсури ҳафтсину ҳафтшини дастархони наврӯзӣ низ рамзҳои худро дорад. Мардум дар остонаи Наврӯз ба умеди фаровонии ҳосилу сарсабзии рӯзгор гандум месабзонанду аз афшураи он суманак мепазанд. Худи маросими пухтани суманак, ки бо рақсу таронахонӣ хеле сурурбахшу хотирмон сурат мегирад, рамзист. Суманакро мардум рамзи эҳёи табиату нишоти зиндагӣ, фаровониву сериву пурӣ, меҳнату роҳат ва таҷассумгари покиву некӣ меҳисобанд.
Бо омадани Наврӯз замину замон ба ҷилва меояд. Сокинони сарзамини Наврӯз дар ин айём на танҳо ҷомаҳои куҳан аз тан бадар мекунанд, балки ботини хешро низ аз ҳама кинаву кудуратҳои порӣ тиҳӣ месозанд.
Таҷлилу истиқболи сазовору хотирмони ин ҷашни аҷдодӣ – Наврӯзи аҷам бори дигар собит месозад, ки мардум дар ҳамдиливу ҳамбастагӣ ва дӯстиву рафоқат зистанро аз ҳама ганҷи дунё болотару волотар мешуморад ва шод будану шод зистанро марому мақсади худ қарор дода, пирӯзии нурро бар зулмот, гармиро ба сардӣ, некиро ба бадӣ ҳамарӯза шоиста истиқбол мегирад.
Бо вуҷуди хеле қадимӣ буданаш Наврӯз ҳамеша ҷавон асту ҷавон мемонад, зеро он рамз ва муродифи вожаи ишқ аст. Ишқ намиранда ва падидоварандаи ҷаҳони ҳастист. Наврӯз мазҳари покӣ ва зебоист. То ҷаҳон боқист, зебоӣ тавъам бо ин ҷашн ҷовидона хоҳад монд.
ИДИ САФОВУ ЭҲЁИ ТАБИАТ
Наврӯз бештар аз ҳар анъанаи миллӣ ҷавобгӯст ба рушду созандагӣ, чун робитаи зич дорад бо табиат - муъҷизаи Худованд. Ба ин хотир буд, ки баъди зуҳури ислом ва пазируфтани он аз тарафи мардуми эронӣ, Наврӯз на танҳо аҳамияти худро гум накард, балки ақвоми ғайриэронитабор низ ин ҷашни қадимии ориёиёнро чун иди миллии худ пазируфта, ҳамасола ҷашн мегиранд. Наврӯз барҳақ имрӯз ҷойгоҳи волои худро ёфта, аз тарафи ҷомеаи башарӣ чун дастоварди қавми ориёӣ эътироф шудааст. Ин аст, ки созмони ЮНЕСКО қадимтарин ҷашни миллии моро ба феҳрасти мероси фарҳангии инсоният шомил намуда, зери ин санад 24 кишвари дунё имзо гузоштаанд. Ассамблеяи генералии СММ 21 мартро чун Рӯзи байналмилалии Наврӯз пазируфтааст. Ва эътирофи Наврӯз аз тарафи ин созмони бонуфузи ҷаҳонӣ аҷргузории бемислест ба ин ҷашни фархундаву қадимии табори ориёӣ.
Шаҳло ЭШОНОВА, “ҶТ”
Он на меҳмони муқаррарист моро, балки меҳмонест қадрдону садрнишин, меҳмонест шодиовару шодиофар, меҳмонест ҷойгузини ҳамешагии қалбҳои сокинони озодманиши ин озодакишвар. Меҳмонест, ки ҳар як фарди бедордилу соҳибхирад мунтазиру раҳпояш мешавад бо беқарориҳои зиёд, бо умеду орзуҳои нотакрору беинтиҳо.
Аз вижагиҳои хоссаи баҳори некпай аст, ки бо худ меорад Наврӯзи хуҷастапайро, Наврӯзи некфолро, Наврӯзи оламафрӯзро, Наврӯзи гулбасару гулбадомонро. Наврӯз аз зумраи идҳоест, ки реша аз таърихи ниёгонамон гирифта ва пазируфта шуда чун эҳёи дубораи табиат, таҳкимбахши дӯстиву рафоқат, муждарасони рӯзу рӯзгори нав. Наврӯз ҳазорсолаҳост, ки чун мероси мадании ҷаҳонӣ моҳияти худро нигоҳ доштаву то замони мо бегазанд расидааст. Наврӯз аз қадимитарин ва дӯстдоштатарин идҳои ниёгони мост, ки шинохта шудааст чун рамзи сулҳу оштӣ, саховату олиҳимматӣ, ғолиб омадани нур бар зулмот, некӣ ба бадӣ. Аз вижагиҳои Наврӯз аст, ки дар аксари кишварҳои дунё аз он бо як ҷаҳон хушҳолӣ истиқбол мегиранд, ба якдигар дари дил мекушоянд, кинаҳоро рафъ месозанд, гуноҳи якдигар мебахшанд, ба аёдати волидон, хешону наздикон, пирону барҷомондагон мераванд, аз ашхоси рӯзгордида дуо мегиранд, дасти мадад ба ниёзмандон дароз мекунанд, аз Худованд барои ҳамдигар дуову талаби фатҳу кушоиш мекунанд. Ва хеле самимона эътимод ҳам доранд, ба ин, ки ин ҳама муродашон ҳатман дар ин айём ва дар арафаи Наврӯзи некпай ҳосил хоҳад шуд.
ОҒОЗИ РӮЗУ МОҲУ СОЛИ НАВ
Наврӯз нишонаи олии хубию покӣ, рафоқату ҳамдилӣ ва иди сафову эҳёи табиат аст. Он аз давраи Ҷамшеду Каюмарс чандин марҳилаҳои вазнини таърихиро тай намуда, аз чанги душманону бадхоҳон раҳо ёфта, бегазанд то ба замони имрӯз расидааст. Наврӯз ин оғози рӯзу моҳу соли нав аст.
Идкунии соли нави Наврӯзиро нисбат медиҳанд ба шоҳи чоруми сулолаи асотирии Пешдодиён – шоҳ Ҷамшед, писари Таҳмурас, ки ба замони нашъунамои маданияти ориёиҳо рост омадааст. Таҷлили иди Наврӯз ва умри онро донишмандон беш аз 3000 сол мешуморанд. Мувофиқи ривоятҳои асотирӣ Ҷамшед 700 сол ҳукмронӣ кардаву рушди иқтисодии ҷомеа, ихтирои аксарияти лавозимоти ҳарбӣ ва тақсимоти ҷомеа ба табақаҳо ба ӯ тааллуқ доштааст. Ҳанӯз дар замони Ҷамшед мардум дар бораи ҳаракати сайёраҳои сис-темаи офтобӣ ва галаситораҳои зиёд маълумоти зарурӣ доштанд. Аз рӯи донишҳои астрономӣ оид ба ҳаракати Офтобу сайёраҳои он ва баъзе галаситораҳо тақвим месохтанд. Шоҳ Ҷамшед бо истифода аз ин донишҳои ситорашиносӣ оғози соли нав - 21 мартро муқаррар менамояд. Натиҷаи таҳқиқотҳои баъзе олимони муосир шаҳодат медиҳад, ки Иди Наврӯз таърихи беш аз 7000 – сола дорад.
ОҒОЗИ СОЛИ НАВИ ЗАРДУШТӢ ВА ОРИЁИҲО
Ба таъкиди мутахассисон Наврӯз оғози Соли нави зардуштӣ ва ориёиҳост. Замони дурудароз зардуштия дар Форс дини давлатӣ буд, вале баъд аз зуҳури ислом дар асри VII дар ин ҷо пайравони оташпарастҳо хеле кам боқӣ мемонанд. Сарфи назар аз ин, Эрон то имрӯз ҳамчун маркази дини оташпарастон маҳсуб меёбад. Оини оташпарастӣ миёни эрониҳо имрӯз ҳам ба таври устувор арзи вуҷуд дорад. Дар арафаи Наврӯз мутобиқи тақвими маҳаллӣ (21 март) эрониҳо, сарфи назар аз мансубият ба дин, иди оташ, яъне “Чоршанбеи сурӣ” ё “Чоршанбеи сурх”-ро ҷашн мегиранд.
Тавре сарчашмаҳо шаҳодат медиҳанд, ин анъана ва худи Наврӯз ба ислом ягон муносибате надорад. Наврӯз муждарасон аз таъриху фарҳанги ориёиҳо низ мебошад. Масалан, дар Русия имрӯз боварӣ доранд, ки тақвими пешини онҳо бо тақвими ведии ориёиҳо алоқаманд будааст. Дар Форси қадим дар як вақт ду тақвим – ҳам тақвими офтобӣ ва ҳам тақвими моҳтобӣ вуҷуд дошта, дар замони ҳукмронии Ҳахоманишиён (асрҳои VI – сеяки охирини асри IV то милод) ба миён омада, дар харсангҳо ҳаккокӣ шуда будаанд. Мувофиқи тақвими Форси қадим соли нав дар рӯзи баробаршавии шабу рӯз оғоз ёфта, он унвони Наврӯзро гирифтааст. Мувофиқи ин тақвим сол аз 12 моҳи офтобӣ (Фарвардинмоҳ, Урдубиҳиштмоҳ, Хурдодмоҳ, Тирмоҳ, Мурдодмоҳ, Шаҳривармоҳ, Меҳрмоҳ, Обонмоҳ, Озармоҳ, Даймоҳ, Баҳманмоҳ, Исфандармоҳ) ва ҳар кадом аз 30-рузӣ иборат буда, ҳар рӯзи моҳ низ номҳои худро доштаанд, ки дар дини Зардуштия дорои мартабаи баланд будаанд. Номи ин моҳҳо чунин аст: Ахура Маздо, Баҳман, Урдубиҳишт, Шаҳривар, Исфандар, Хурдод, Мурдод, Дайбаозар, Озар, Обон, Хур, Моҳ, Тир, Ҷуш, Дайбамеҳр, Меҳр, Маруш, Рашн, Фарвардин, Баҳром, Ром, Бод, Дайбадин, Дин, Орд, Оштоз, Осмон, Зомёз, Морасфанд, Анирон. Дар ин тақвим ҳафтаҳо вуҷуд надоштанд. Дар замонҳои қадим тақвими зардуштӣ дар Эрон, Осиёи Миёна, ва Осиёи Хурд васеъ паҳн гардида буд. Дар Эрони имрӯза давомдиҳандаи ин тақвим тақвими эронӣ мебошад. Аз ин гуфтаҳо чунин бармеояд, ки аз як тараф, иди Соли нав дар ҷараёни таърихи Эрони Қадим ба миён омадааст ва ватани аслии он Хуросон мебошад, аз тарафи дигар, дар асоси тақвиме, ки ба гардиши сол ва мавсимҳои табиат асос ёфтааст, ба миён омадааст. Тақвими зардуштӣ бо дарназардошти дастовардҳо дар илми ситорашиносӣ ва махсусиятҳои гардиш дар табиат дар давоми сол вуҷуд доштааст, гарчанде ки он ба номи шоҳи асотирӣ Ҷамшед алоқаманд дониста мешавад. Гуфта мешавад, паёмбари зардуштӣ Ҷамшед ҳамоҳангӣ ва робитаи инсонро бо табиату ҷомеа хуб дарк карда, тақвими аз замину илми ситорашиносӣ бамиёномадаро пешкаш намудааст.
ВОҚЕАИ ТАБИӢ ВА АБАДИЯТИ ОН
Тавре мутахассисон иброз доштаанд, дар Наврӯз баробаршавии шабу рӯз, даврзании Замин дар атрофи Офтоб, ивазшавии фаслҳои сол ба амал меояд ва инсонҳо дар ҳамин муҳиту гардиши табиат ба сар бурда, таъсири онро эҳсос мекунанд. Аз ин рӯ, Наврӯзро оғози соли нави табиат унвон кардаанд, ки инсоният дар оғӯши он ҳаёт ба сар мебарад. Ин махсусият абадияти Соли нави наврӯзиро тасдиқ менамояд. Ситорашиносон неруи асосии Наврӯзро мансуб медонанд ба гардиши сол ва мавсимҳои он. Вале ин гардиш танҳо дар Нимкураи шимолии замин амал карда, он ба қонунияти гардиши Офтобу Замин дар мадорҳои худ тобеъ аст. Айёми растохези табиат дар Нимкураи ҷанубии замин низ аз рӯи ҳамин қонуният амал карда, дар як вақт дар байни ин ду нимкура 6 моҳ тафовут вуҷуд дорад. Яъне, 21 март баҳор ва соли нав якбора дар ҳарду Нимкура – Нимкураи шимолӣ ва Нимкураи ҷанубӣ фаро намерасад. Соли нави наврузӣ хоси Нимкураи шимолӣ мебошад. Инсонҳо ҳамчун ҷузъи иҷтимоӣ дар табиат ва ҷомеа дар ҳолати ҳамоҳангӣ қарор доранд. Инсон ва табиат ифодакунандагони Соли нави наврӯзӣ ва ҳамаи зуҳуроти аз онҳо ба миёномада мебошанд ва ин зуҳурот низ абадист.
ИДИ ИТТИҲОДУ ҲАМБАСТАГӢ ВА ДӮСТИЮ ҲАМДИЛӢ
Хеле рамзист, ки ин ҷашни дорои таърихи беш аз 3000-сола дар оғози фасли зебои сол, баҳори нозанин, дар айёми баробаршавии шабу рӯз, таҷлил мешавад. Наврӯз аз зумраи он ҷашнҳоест орӣ аз ҳар гуна чолишҳои сиёсиву динӣ, балки дар худ муттаҳид сохтааст танҳо эътимодро. Эътимод ба онро, ки эҳёи табиат ин падид омадани хушбахтиҳо ва рӯзгори ҷадид аст.
Наврӯзро имрӯз дар аксари кишварҳои олам, аз ҷумла Русияву Озарбойҷон, Туркияву Узбекистон, Гурҷистону Афғонистон, Қазоқистону Қирғизистон, Албанияву Ҳиндустон, Эрону Ироқу Чин ва Муғулистону Покистону Турманистон ва ҳатто Украинаву ИМА ва Канада бо шукуҳу шаҳомати хоса ҷашн мегиранд. Ин аст, ки ин ҷашнро бе муҳобо метавон иди иттиҳоду ҳамбастагӣ, дӯстиву ҳамдилии миёни инсонҳо ва халқияту миллатҳо номид.
АНЪАНАҲОИ НАВРӮЗӢ
Ва маҳз анъанаҳои наврӯзианд, ки мақому ҷойгоҳи хоса доранд дар дунёи маънавии ҷомеаи мо. Анъанаҳои наврӯзианд, ки қудуми мубораки Наврӯзи хуҷастапайро боз ҳам муборактар мегардонанду замина фароҳам меоранд барои боз ҳам воҳиду муттаҳид шудани халқияту миллатҳои як сарзамин, анъанаҳои наврӯзианд, ки шуълаҳои умедро ба ояндаи неку фархунда дар қалбҳои ҳар яки мо барои ҳамеша фурӯзон нигаҳ медоранд.
Анъанаҳои наврӯзӣ, ки дар кишвари зебои мо, Тоҷикистон то имрӯз побарҷо мондаанд, дар бархе аз кишварҳои дигари ҷаҳон низ бо роҳу равиши гуногун таҷлил мешаванд. Агар дар Фаронса дар ин мавсим маросими Сайри гулҳо баргузор шавад, дар Олмон, Австрия, Шветсария, Нидерландия ва Белгия маросиме маъмул аст бо номи “Карнавал” ва он як навъ ҷашнвораест, ки дар Аврупо мардум бо либосҳои идона ва гулҳои зиёд аспсавор дар хиёбонҳо гаштугузор мекунанд. Ин маросим шабеҳи бузкашӣ ё аспдавонӣ аст. Ҳамчунин, дар ин рӯзҳо озмунҳо ташкил шуда, ғолибон бо туҳфаҳои қиматбаҳо қадрдонӣ мешаванд.
Дар Олмон маросими “Ҷаҳидан аз оташ” баргузор мешавад. Ҷавонон паси ҳам як ё ду ҷуфт – духтар ва писар, даст ба дасти ҳамдигар, ё баъзан танҳо аз болои оташ меҷаҳанд. Ҷаҳидан аз болои оташ далолат ба он мекунад, ки ҷавонони ҷуфт ба умеди ҳамон сол издивоҷ кардан ва дигарон бо мақсади халос шудан аз ягон беморӣ ва ғайра онро анҷом медиҳанд. Дар Тоҷикистон низ ин маросим дар айёми таҷлили Наврӯз анҷом дода мешавад. Мардум, дар ҳоли аз болои оташ паридан, мисраъҳои “Сурхии рӯятро бидеҳ, зардии рӯямро бигир”-ро замзама мекунанд.
Ҳамчунин, дар бархе аз кишварҳои аврупоӣ ҷавонон ба ҳамдигар обпошӣ мекунанд, ки ин рамзи асосии ҷашни наврӯз ва зебоиву солимист. Ба рӯи хонумҳо об мепошанд, чунки об сарчашмаи зинда буда, намӣ ва таровату зебоии пӯсти занонро нигоҳ медорад.
Аз маълумоти сарчашмаҳо бармеояд, ки таҷлили анъанаҳои фасли баҳор дар кишварҳои аврупоӣ ва ҷаҳон нисбат ба дигар фаслҳо зиёдтар ба назар мерасанд. Анъанаҳои шабеҳ ба оинҳои наврӯзии аҷдодону гузаштагони халқи тоҷик, ки таърихи ҳазорсола ва фарҳанги бой доранд, таъсиргузории амиқе дар таъриху фарҳанги мардумони дунёро дорад. Бархе аз оинҳои идҳои баҳорӣ дар кишварҳои Аврупо, ҳатто хусусияти сирф наврӯзиеро, ки мардуми мо онро ҳангоми фарорасии ин ҷашни бузурги миллӣ анҷом медиҳанд, дар худ инъикос мекунанд. Маъмултарин анъанаҳое, ки дар кишварҳои аврупоӣ, амсоли Итолиё, Фаронса, Олмон, Австрия, Швейтсария, Ҳолланд, Австралия, Зеландияи Нав амалӣ мешаванд, ин оташ афрӯхтан ва аз болои он ҷаҳидан аст. Бетардид метавон гуфт, ки ин ҷараён, реша дар умқи таърихи куҳан ва эътиқоди пешдодиёни мо, хусусан яке аз нахустин динҳои мардуми ориёнажод - зардуштия дорад.
ИДИ РАМЗҲО
Фарҳанги ғаниву волои Наврӯз саросар иборат аст аз рамзҳо. Аз ҷумла, сафедӣ рамзи покиву озодагӣ ва сафову осудагист. Аз ин ҷост, ки духтарон либоси сафед ба бар мекунанду кадбонуҳо хонаҳоро сафед мекунанд, то ки зиндагиашон сафеду беолоиш бошад. Ҳар унсури ҳафтсину ҳафтшини дастархони наврӯзӣ низ рамзҳои худро дорад. Мардум дар остонаи Наврӯз ба умеди фаровонии ҳосилу сарсабзии рӯзгор гандум месабзонанду аз афшураи он суманак мепазанд. Худи маросими пухтани суманак, ки бо рақсу таронахонӣ хеле сурурбахшу хотирмон сурат мегирад, рамзист. Суманакро мардум рамзи эҳёи табиату нишоти зиндагӣ, фаровониву сериву пурӣ, меҳнату роҳат ва таҷассумгари покиву некӣ меҳисобанд.
Бо омадани Наврӯз замину замон ба ҷилва меояд. Сокинони сарзамини Наврӯз дар ин айём на танҳо ҷомаҳои куҳан аз тан бадар мекунанд, балки ботини хешро низ аз ҳама кинаву кудуратҳои порӣ тиҳӣ месозанд.
Таҷлилу истиқболи сазовору хотирмони ин ҷашни аҷдодӣ – Наврӯзи аҷам бори дигар собит месозад, ки мардум дар ҳамдиливу ҳамбастагӣ ва дӯстиву рафоқат зистанро аз ҳама ганҷи дунё болотару волотар мешуморад ва шод будану шод зистанро марому мақсади худ қарор дода, пирӯзии нурро бар зулмот, гармиро ба сардӣ, некиро ба бадӣ ҳамарӯза шоиста истиқбол мегирад.
Бо вуҷуди хеле қадимӣ буданаш Наврӯз ҳамеша ҷавон асту ҷавон мемонад, зеро он рамз ва муродифи вожаи ишқ аст. Ишқ намиранда ва падидоварандаи ҷаҳони ҳастист. Наврӯз мазҳари покӣ ва зебоист. То ҷаҳон боқист, зебоӣ тавъам бо ин ҷашн ҷовидона хоҳад монд.
ИДИ САФОВУ ЭҲЁИ ТАБИАТ
Наврӯз бештар аз ҳар анъанаи миллӣ ҷавобгӯст ба рушду созандагӣ, чун робитаи зич дорад бо табиат - муъҷизаи Худованд. Ба ин хотир буд, ки баъди зуҳури ислом ва пазируфтани он аз тарафи мардуми эронӣ, Наврӯз на танҳо аҳамияти худро гум накард, балки ақвоми ғайриэронитабор низ ин ҷашни қадимии ориёиёнро чун иди миллии худ пазируфта, ҳамасола ҷашн мегиранд. Наврӯз барҳақ имрӯз ҷойгоҳи волои худро ёфта, аз тарафи ҷомеаи башарӣ чун дастоварди қавми ориёӣ эътироф шудааст. Ин аст, ки созмони ЮНЕСКО қадимтарин ҷашни миллии моро ба феҳрасти мероси фарҳангии инсоният шомил намуда, зери ин санад 24 кишвари дунё имзо гузоштаанд. Ассамблеяи генералии СММ 21 мартро чун Рӯзи байналмилалии Наврӯз пазируфтааст. Ва эътирофи Наврӯз аз тарафи ин созмони бонуфузи ҷаҳонӣ аҷргузории бемислест ба ин ҷашни фархундаву қадимии табори ориёӣ.
Шаҳло ЭШОНОВА, “ҶТ”
Хабарҳои дигар
Рӯзнома
Эзоҳи худро нависед